E. M. Hacizadə

 
 
ildə 80-dən artıq yaşı olanların sayı 1%, 65-dən çox olanların sayı 8%, 14 yaşa qədər olanların 
sayı 
ıq insan həyatının motivləri ilə bağlıdır. 
Müas
nliyi zaman dəyişikliyinin ciddi proporsiyasında 
övr 300 il (III) və nəhayət 
 2,5-3 dəfə kiçikdir. 
yir ki, 
35% olmuşdur. 2150-ci ildə isə  uşaqların sayı yaşlıların sayına nisbətdə  kəskin 
dərinləşəcəkdir. Belə ki, proqnozlara görə bu zamanda yaşlı əhali sayı ümumi əhalinin 40%-ni 
təşkil edəcəkdir. Bu proses ölkələrin inkişaf konfiqurasiyasından asılı olmayaraq müəyyən 
fərqlərlə hamı üçün eyni olacaqdır. Ümumiyyətlə götürdükdə 2006-ci ildə bütün bəşəri tarix 
ərzində yaşamış insanların sayı 90 milyarda çatacaqdır. 
Qət edilən sivilizasiyalar ərzində insan potensialının inkişafı  əhali artımı ilə  həmahəng 
olmuşdur.  İndi anoloci vəziyyət yoxdur. Belə reall
ir zamanda istehsal münasibətləri, iqtisadi struktur təbəllüdatlara uğramaqdadır. Nümunə 
kimi göstərmək olar ki, 1900-cı ildə ABŞ-da əhali sayının təxminən yarısı 45%-i aqrar sektorda 
çalışırdı, sənayedə 20%-i, xidmətdə 30%-i. Hazırda bu proporsiya müvafiq olaraq 3% kənd 
təsərrüfatında 10%, sənayedə 80% xidmətdədir. Göründüyü kimi kütləvi problemlər yaşadığımız 
zamanda daha çox demoqrafik vəziyyətlərdən asıldır. 
Müasirimiz olan məhşur rus alimi Sergey Kapisa /1928/ planetin demoqrafik tarixi inkişaf 
senarisinin tədqiqini araşdırarkən, son dörd minilliyin tərəqqi düzümünü ifadə edən dialektik 
sistem yaratmışdır. Aparılan təhlilin nəticələrindən biri də odur ki, alim zamanla əhali kəmiyyəti 
arasında simmetrik riyazi uzlaşmanı  təyin edilməsinə müvəffəq olmuşdur. Bu o deməkdir ki, 
əhali artımının nisbi dəyişkə
qərar tutur. Onun fikrincə insan hər növbəti mərhələdə epoxadan-epoxaya 
daha tez keçid etmişdir. Öz təyinatını qrafik illistürasiyada təqdim edən alim 
həm də qeyd edir ki, bizim eradan 2000 il öncədən eramızın V əsri, Roma 
imperiyasının çökməsinə  qədər  əhatə olunan dövr 2500 il (I), sonrakı orta 
əsrlər daha min il (II), növbəti yeni tarix adlanan d
ən yeni tarix zamanı 120 il (IV) davam etmişdir. Belə bölgüyə nəzər etdikdə 
görürük ki, hər növbəti mərhələ  əvvəlkinə nisbətdə
Təyinatını tapan əmsaldan çıxış edərək alim göstərmək istə
 
97

---

 
 
 
98
bəşəriyyətin hədəf seçdiyi mərhələyə gedişdə zaman ölçümüz daim gödəlməkdədir. Bu 
sistemdən çıxış edərək məntiqlə növbəti (V) mərhələ 90 ildən artıq olmayacaqdır. Yeni zaman 
kəsiyini isə  bəşəriyyətin milyon illik yaş durumu fonunda bir an kimi qiymətləndirmək olar. 
Çağdaş  nəsl bu zaman məqamının qatı ortasında qərar tutmuş  və  həmən dövrün orta hissəsi 
2000-ci ilə təsadüf etmişdir [58, 106, 135]. 
Bəzən sual doğur ki, Yer planeti nə qədər əhaliyə hesablanmışdır? İnsan artımının son say 
həddi
əsinin məhdudlaşmasının insani şüurun 
və əm
Müasir texnokratik
Proqnozlar çətin, d
ABŞ professo
və üçüncü dünya ölkələrində sabitləşmə 2075-ci ildə yaranacaqdır [94, 129]. 
Planetin məskunlaşmasının təkamülü də urbanizasiya genişliyi ilə 
müşahidə ediləcək.  şəhər və  kənd arasında  əlaqəlik yenə  də 
kommunikasiyaların inkişafın nəticələrindən asılı olacaqdır. Hesablamalara 
ərzində dünya əhəlisinin yarıdan çoxu şəhərlərdə yaşayacaq və 2025-ci ildə  
əhali sayı 20 milyonu ötəcək 30 super şəhərdə cəmləşəcəkdir. 
Gələcəkdə  işçi qüvvəsi ilə bağlı problemlərinin kəskinləşəcəyi də istisna olunmur. 
Proqozlar belədir ki, 2025-ci ildə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə  işçi qüvvəsinin 2,5 milyarda 
çatacaqdır. 
XXI  əsr miqrasiyanın yeni artımı ilə müşayiət olunur. Bu ilk öncə bir sıra ölkələrdə 
istiqlalla bağlı yeni iqtisadi sistemlərin yaranışı, bütün planetdə  həyatın beynəlmiləşməsi, 
çoxmillətli dövlətlərin süqutu, kapital mobilliyinin artımı, əmək bölgüsü ərazisinin dərinləşməsi 
və nəqliyyat və rabitə sisteminin təkmilliyi ilə bağlıdır. Miqrasiya prosesində dövlətin iqtisadi-
siyasi sisteminin və hakimiyyət reciminin səviyyəliliyi də mühümdür. Demoqrafik proqnozlara 
görə yaxın gələcəkdə miqrasiya prosesləri bir qədər də artacaqır. 
Məhşur macar filosofu Ervin Laslo da /1933/ mübahisə doğuran məntiqi bir sıra 
demoqrafik və sosioloji baxışları ilə fərqlənmişdir. Alimin fikrincə insanların 
müvafiq psixi keyfiyyətlərinin inkişafı  gələcəkdə sivlizasiyanın material 
şəraitini köklü dəyişikliklərə  uğradacaq, «psixologizm və subyektivizm», 
«elm və dində liderlik» inkişaf senarisini «həqiqət yoluna» çıxaracaqdır [129. 
135]. 
Demoqrafik vəziyyətin inkişafının orta proqnozlarına görə yaxın 40-50 
ildə dünya əhalisinin sayı 10 milyarda çatacaq və əksər əhali inkişaf etməkdə 
olan ölkələrdə  cəmləşəcəklər.
 
İndiki tendensiyalar bu müddət  ərzində 
Yaponiyada 20%, Rusiyada 17%, Almaniyada 9% həcmdə  əhali azalmasına 
proqnostik  əsaslar verir. Bu sırada ABŞ-ın vəziyyəti isə inkişaf meyllidir. Belə ki, əsasən 
nin sərhəddi harada bitir? Demoqrafik senarinin XXI əsr proqnozları necədir? 
Əhali artmımı özü-özlüyündə kortəbii prosesdir. Lakin burada dövlətin siyasəti - doğumu 
həvəsləndirməyə  və ya, əksinə, məhdudlaşdırmaya yönəldilən hüquqi və digər tədbirlər 
mexanizmi tənzimləyici rolunu ifadə etmədədir. 
Bəşəri sosial və iqtisadi məsuliyyətinin sərhəddi tükənməzdir. Empirizm belədir ki, say 
artımında «maltusçuluq» keçməmişdir. Proqnozlar isə böyük yaradana sığınan dünyamızda artıq 
heç nəyin olmadığını, proporsiyalarda təbiət tənzimlənm
əyin stimulu sahəsində normallaşacağı qətiyyətini verir. 
XX əsrin 60-70-ci illərindən başlayaraq dünya inkişafının proqnozlaşdırılması daha aktual 
səciyyə daşımağa başlamışdır. Bu ərəfə energetik, ərzaq, xammal, ekoloji problemlər prioritetliyi 
ilə daha da qabarıqlaşmış, dünya ölkələri və xalqlarının geniş maraq dairəsinə daxil olmuşdur. 
 problemlər yalnız birgə  səylərin səfərbərliyi ilə  səmərəli həllinə qovuşur. 
aha çox insan faktoru ilə bağlı olan məsələlərdəndir. 
ru, kibernetik D.L.Medouza /1920/ «Dünya dinamikisı» əsərində XXI əsrdə 
mümkün qlobal faciələrin, demoqrafik sarsıntıların baş verəcəyini, resurslar 
potensialının tükənəcəyinə diqqət yönəltmiş və sonradan BMT-nin tanınmış 
iqtisadçı alim V.Leyontevin başçılığı ilə ekspertlər qrupu bu ideyalara 
tənqidi yanaşaraq «Dünya iqtisadiyyatının gələcəyi» adlı yeni layihə 
işləmişlər. V.Leyontev təsdiqləmişdir ki, əhali artımı eksponensial proses və 
partlayış deyildir. Alimin fikrincə 2025-ci ilə qədər artım proqressiv olacaq 
əsasən yaxın 20-25 il 

---