E. M. Hacizadə

 
 
imiqrantlar hesabına burada 2050-ci ildə əhali sayının 420 milyon nəfərə yüksələcəyi gözlənilir. 
Planet  əhalisinin yüksək artım templəri - 55% həcmində, vurğulandığı kimi daha çox inkişaf 
etməkdə olan ölkələrdə,  ələxsus Afrikada və  Cənubi Asiyada daha yüksək səviyyədə olacağı 
təxmin edilir. Bununla belə bir daha qeyd etmək lazımdır ki, planetin quru sahələrin 10%-də 
qədəri hələ  də  məskunlaşmamış qalmaqdadı.  Əsrin sonunda planetin əhali sayı 11-12 milyard 
civar
 
 isə istehsalı  təmin edən bütün 
vasitə
Əmək və  işçi 
daşıyan spesifik əm
əmtəələr kimi, əmək
Əmək bazarı m
səmərəli funksionall
infrastrukturuna dax
•
 
dövlə
•
 
məşq
•
 
şirkə
 
işçi qüvvəsinin qiyməti; iş  təqdim edənlər, işə  qəbul olunanlar və muzlu işçilər 
ünyanın bir çox 
 əhali anlamını 
işçi qüvvəsinin 
ksər ölkələrdə beynəlxalq statistik standartlara görə əmək potensialında işləyənlərin sayı - 
«işçi 
çot göstəriciləri 
ir. Lakin bununla 
şsizliklə ölçürlər. 
ında sabitləşmə əldə edəcəkdir. Demoqraflar hesab edirlər ki, bu sabitlik sürəkli olacaqdır. 
 
5.2. Əmək bazarı və məşğulluğun optimal təminatı 
 
Sosial-fəlsəfi interpretasiyada əmək  tərkib hissəsində yaradıcılıq, ictimaiyyatin, insanın 
tarixən yaranmış  və qurulmuş  tələblərinin təmin olunması, təbii və sosial güclərin 
mənimsənilməsində  məqsədyönlü fəaliyyətdir.  Əmək mahiyyətcə ustalıq məsuliyyətdə ifadə 
olunan nəticələrin keyfiyyəti, fəaliyyət  şəraiti, ümumiyyətlə
lər əhatəsində pərvəriş tapır. 
Ekonomiksdə əmək 5 əsas isteh faktorundan biri kimidəyərləndirir. 
Əmək prosesi özündə üç əsas amili ehtiva edir: 
•
 
insanın məqsədəuyğun fəaliyyəti; 
•
 
əməyin istiqamət predmeti; 
•
 
əmək vasitəsi. 
bazarı iqtisadi sferada və ictimai sosial-siyasi həyatda mühüm əhəmiyyət 
təə olan işçi qüvvəsinin alqı-satqısının iqtisadi sistemini təşkil edir. Bütün 
 bazarı da tələb və təklif üzərində qurulan quruluşa malikdir. 
üqabil infrastruktura malikdir. Bu infrastrukturu əmək bazarını daha üstün 
ığını  təmin edən normativ-hüquqi mühit təcəssüm etdirir. Əmək bazarının 
ildir: 
t təsisatları; 
uluqa yardım edən qeyri-dövlət təşkilatları; 
t və müəsissələrin personalının idarə edilməsinin kadrlar xidməti; 
•
 
ictimai fond və təşkilatlar. 
Əmək bazarının əsas komponentlərini aşağıdakılar ifadə edir: 
•
 
işçi qüvvəsinə tələb və təklif; 
•
 
işçi qüvvəsinin dəyəri; 
•
arasında rəqabət. 
Əmək bazarının subyektləri isə aşağıdakı təsnifata məruz qalır: 
•
 
işə kötürənlər və onların nümayəndələri - /ittifaqlar/; 
•
 
işçilər və onların nümayədələri - /həmkarlar ittifaqları/; 
•
 
dövlət və onun orqanları - /Əmək və sosial müdafiə nazirliyi, əmək və məşqulluqla 
bağlı departamentlər və sair/. 
Əmək bazarı daxili və xarici, həmçinin açıq və bağlılığı ilə də fərqləndirilir. 
Əmək bazarının  əsas  əmtəəsi kimi işçi qüvvəsi çıxış edir. Qlobal d
mələkətlərinin iqtisadi terminologiyalarında  işçi qüvvəsi  əsasən iqtisadi aktiv
verir. Başqa sözlə, iqtisadi aktiv əhali  əmtəə  və xidmətlərin istehsalı üçün 
təminatının təklifidir. Məhz bu qrup məşğul və işsiz əhali hissəsini özündə cəm edir [17, 83]. 
Ə
qüvvəsi» /iqtisadi aktiv əhali/ və «işləmək istəyənlər» /əmək bircalarında qeydiyyatdan 
keçənlər/ göstəricilərindən istifadə olunur. Müəyyən ölkələrdə belə u
aparılmadığı üçün müvafiq sistem müəyyənlik baxımından qüsurlu hesab edil
belə inkişaf etmiş ölkələrdə işsizliyi əsasən «işçi qüvvəsi» arasındakı mövcud i
Bu göstərici Yaponiyada 2%, ABŞ-da 6%, Qərbi Avropada9%-dir. BƏT-in məlumatlarında yeni 
 
99

---

 
 
əsrin astanasında dünyada 150 milyon işsizin ölduğu bildirilir. Bununla belə müvafiq statistikaya 
görə inkişaf etməkdə olan dövrlətlərdə 700-800 milyon qismən işsiz mövcuddur. 2004-cü ilin 
məlumatlarına əsasən dünyada 2 milyard adam işçi qüvvəsi hesablanır. 2005-2007-ci illərdə bu 
rəqəmin 3,2milyarda çatacağı  və onun da 95%-inin inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına 
düşəcəyi proqnoz edilir. İşsizlikdən qurtulmaqüçün isə hər gün 130-140 min iş yerinin açılması 
gərəkdir. 
İşsizlik müasir cəmiyyətin  əsas sosial problemi olaraq qalır vəonunmikrocografiyası 
lduqca təzadlıdır.  İşsizliyin səviyyəsi yarımfuksional,  əmək bazarı nisbətən iri həcmli və 
oskva kimi sosial infrastrukturlu 
eqopolislərdə kiçik  və mulayimliyi ilə fərqlənir. Bununla belə planetin bütün qütblərində şəhər 
əhalis
n fəaliyyət mövcudluğunu xarakterizə edən meyarlardan biri 
də on
. Bu meyara görə əgər 
pensi
üstələyirsə o şəxsi fəaliyyət,  əksinə isə 
qəyyum
yətlə məşğul olan əksər əhali aktiv faydalı 
əməkl
an digər aktiv əhali qrupları - psevdoəmək 
kateqoriyas
ətkarlar, lümenlər, dilənçilər, 
türkə
 müəyyən olunmamış şəxslər kimi təsnifləşdirilir. 
llərtəxminən 10% əhalini təşkil 
edirl
tatistikada 
işçi q
u göstəricidən çixiş edərək 
müəy
iki iqtisadi aktiv əhali aşağıdakı konfiqarasiyanı 
yaratm
ə - 16%; 
 [83-84]. 
dirən iqtisadi kateqoriyadır. 
Buraya t
ə ahıllara baxmaq kimi 
fəaliyy
 gstəricilər fərqləndirir: 
ə 
harm
o
müxtəlif olan mərkəzlərdə, konkret-London, Paris və M
m
inin sayı artmaqda urbanizasiynın səviyyəsi yüksəlməkdə davam edir. 
İşsizlərin və yarımişsizlərin  əksər hissəsi vurğulandığı kimi, iqtisadi zəif inkişaflı 
ərazilərdəvə böhranlı  vəziyyətli xüsusi regionlarda cəmləşir. BƏT-in son məlumatlarına 
əsasənişçi qüvvəsi ümumdünya əhalisinin 45%-ni təşkil edir. Buradakişilər 57,5%, qadınlar 
32,3% çəkiyə malikdirlər. İnsanları
ların özfəaliyyət və qəyyumluqda olan kateqoriyalara bölünməsidir
yaçının  əmək haqqı onun pensiya məbləğini 
luqda olanlar qisminə aid edilir. Şəxsi fəaliy
fik ol
ə ictimai istehsalda iştirak edirlər. Spesi
aya rantyelər, professional cinay
ı da mövcuddur. Bur
çarələr, falçılar, sütinyorlar və onlarla bağlı olanlar kimi neqativ peşə sahibləri də aid edilir. 
Əmək potensialının hesablanması metodikası Rusiya müstəvisində bir qədər mütərəqqi 
sayılır Burada əmək resursları insanların sayı,  əmək qabiliyyətində olanlar, böyük və kiçik 
işləyən yaşlılar aid edilir. Sosial və peşə strukturuna görə BMT-nin, BƏT-in statistikasında və 
digər beynəlxalq təşkilatlarda ictimai sinfi struktur sahibkarlar, kiçik mülkiyyətçilər, təsbit 
olunmamış əmək haqqı ilə işləyən ailə üzvləri, muzdlu işçilər, istehsal kooperativlərinin üzvləri, 
ictimai istehsal sistemində yerləri
Əmək ehtiyatları kateqoriyasına  əlillərdaxil deyildir. Əli
ər və onların 80%-i inkişafetməkdə olan ölkələrin payına düşür.  
Əmək ehtiyatlarını  işçi qüvvəsinə nisbətdə daha dəqiq ölçməkolar Beynəxalq s
üvvəsi yaşı 15-dən 65-ə  qədər  əhali qrupuna aid edilir. B
yənetmək olar ki, əhalinin605-dənçoxuişçi qabiliyyətlidir. 
BƏT-in son məlumatlarına görə fakt
ışdır: 
 
Kənd təsərrüfatında və ona yaxın sahələrdə - 48%; 
Sənaye və tikintid
 
 
Xidmət sektoru və məşğulluqun digər sferalarında - 36%
Məşğulluq  əhalinin  əmək fəaliyyətində  iştirakını  səciyyələn
əhsil, orduda xidmət, ev təsərrüfatının aparılması, uşaq v
ətlər də daxildir. 
İqtisad elmində məşqulluğun aşağıdakı
o
 
ictimai istehsala əhalinin aktiv hissəsinin tamılıqla daxil edilməsi; 
o
 
iş yerlərinin və əmək ehtiyatlarının balanslaşdırılmış səviyyəsi; 
o
 
məşqulluğun əhalinin sosial-iqtisadi tələbləri ilə uzlaşması. 
Mümkün məşğul əhali sayının ictimaiyyətin digər kontingentlərinə nisbəti hər faktiki işçi 
üzrə  iqtisadi yüklənmə göstəricisi ilə müəyyənolunur.
   
Məşğulluq amili əmək resursları il
oniya təşkil edir. Əmək resursları  zəruri fiziki inkişaf, bilik və praktiki səriştə ilə 
təsərrüfatda işləmək üçün ölkə  əhalisinin  əsas hissəsini təşkil edir. Buraya məşğul və  həm də 
potensial işçi qrupları aid olunur. 
Qeyri-istehsal sferasında məşğul əhalinin artımı, əmək məhsuldarlığı və ümumilikdə sosial-
iqtisadi tərəqqi ilə bağlıdır.  İnkişaf etməklə olan ölkələrdə  əhalinin  əksər  hissəsi istehsal 
sferasından kənarda fəaliyyətgöstərir. Bu da müvafiq ölkənin inkişaf səviyyəsi və iqtisadi 
 
100

---