E. M. Hacizadə

 
 
durumu ilə xarakterixə olunur. Bununla belə, müvafiq konteksdə  təəssüfedici bir faktor da 
mövcuddur. Beləki, dünya əhalisinin 25 milyondan çoc dinc məhsuldar  əməkdən kənarda 
qalaraq hərbi işlərə  cəlb olunmuş, bundan da artıq  əhali isə bu hərbi qüvvələrin xidmətinə 
səfərbər edilmişlər. 
Əmək bazarını təhlil edərkən iqtisadçılar işsizliyin mövcudluğunun çoxnövlüyünü diqqətə 
gətirirlər. 
 
Friksion - insanların regionlarda fəsli yerdəyişməsini xarakterizə edir; 
 
İntitusional  - işçi qüvvəsi bazarının quruluş xüsusiyyətlərinə  rəğmən hüquqi 
normalardan törənən,  ətalət zəifliyi və informasiya qıtlıqı  şəraitində transformasiya 
çətinliyi ilə yaranır; 
 
Könüllü - könüllü olaraq işləmək istəməyənlərə aid edilir; 
 
Texnoloi - müəyyən ölkələrdə ETT ilə yüksək gəlirlərin uzlaşması kombinasiyasında 
iş yerlərinin ixtisarı ilə nəticələnən işsizlik; 
 
Regional - coğrafi və təbii faktorların əlverişli olmadığı şəraitdəizafi işçi qüvvəsinin 
yaranması ilə baş verir; 
 
Gizli - əmək mexanizmlərinin dərin deformasiyası, stimullaşdırma və məhsuldarlığın 
zəif olduğu ölkələrdə baş verir; 
 
 Struktur işsizlər  - işçi qüvvəsinin tələb və  təklif strukturunda qeyri-mütənasibliyi 
ifadə edir. İxtisas, demoqrafik, coğrafi və digər meyarlar struktur işsizliyinin 
əlamətləridir; 
 
 Tsikli  işsizlik  –  əməyə olan ümumi tələbin azaldılması  və konyuktur təzahürlərdə 
özünü göstərir 
Planetin sosial və professional strukturunda vətəndaşların məşğulliyyəti, onların sinfi və 
əmək bölgüsü də əsas şərtlərdəndir. BMT-in və BƏT-in statistikasında cəmiyyətin sinfi strukturu 
aşağıdakı kimi hesablanır: 
 
Sahibkarlar - İstehsal vasitəsilə malik və geniş muzdçu əmək istifadəçiləri; 
 
Kiçik mülkiyyətçilər - Əsas istehsal fəaliyyətini ailə əməyi təşkil edir; 
 
Mülkiyyətçilərin ailə üzvləri - təsbit edilməmiş əmək haqqı ilə işləyənlər; 
 
Muzdlu əmək insanları - fəhlə və qulluqçular; 
 
İstehsal koperativlərinin üzvləri; 
 
İctimai istehsalda yerləri təyin edilməmişlər - yarımişsizlər və sairlər. 
Kürreyi  əsrin müxtəlif nöqtələrində istehsalın inkişaf spesifikası  cəmiyyətin sinfi 
struk
 insanlarının nisbəti və eyni zamanda fəhlə və qulluqçuların dövlət və özəl sektorda 
bö
əaliyyət genişliyini material istehsal sferasında  əmək 
mə
inda 
iqtisad
  rəqabət peşəkar işçi qüvvəsini formalaşdıraraq  əmək bölgüsünün yeni 
xarakte
 də lokal kontekstdə əmək 
təklif
, iqtisadiyyatın 
struktur yenid
ı, gizli işsizliyin, 
əm
urur. Bununla belə 
məşğ
turunda əks olunur. Cəmiyyətin sinfi differensasiyasının başlıca əlamətini mülkiyyətçilər və 
muzdlu əmək
lgüsü ifadə edirlir [18, 108]. 
İnsanların qeyri istehsal sferasinda f
hsuldarlığının miqyası təyin edilir. ABŞ-da və digər inkişaf etmiş ölkərdə material sferas
i aktiv əhalinin yarıdan azı çalışır.  İnkişaf etmiş ölkələrdə isə çox az saylı  əhali qeyri-
material sferasında çalışır. 
Əmək bazarındakı
rini stimullaşdırır. Burada vacib şərt olaraq həm qlobal və həm
inin yeni sferalarını yaratmaq zəminində bazar həcminin genişləndirilməsi
ənqurmasını, səmərəli investisiya proqramlarının hazırlanmasın
ək bazarında qeyri-formal münasibətlərin ləğvini təmin etmək d
ulluqla bağlı siyasətin özünün də daha aktiv formaya keçidi şərtləndirilməlidir [31]. 
İşçinin stasus yüksəlişinin təminatı istiqamətində mühüm addım olaraq gəlirlər sferasında 
islahatları dərinləşdirmək vacib amillərdən sayılır. Bu isə o deməkdir ki, əməyin ödəniş sistemi 
daim təkmilləşməli, onun ölçü və miqyası real insanı yaşayışla dolğun adekvatlıq təşkil 
etməlidir. 
Bu strategiya isə daha dolğunluqla işçinin peşəkarlığı  və  şəxsi töhvəsində ehtiva olunan, 
ləyaqətli həyat səviyyəsinə  təminat verən ödəniş ölçülərinin təyinatı, mərhələli olaraq büdcə 
sferasında işləyənlərin orta əmək haqqı ölçülərinin xalq təsərrüfatında çalışanlar səviyyəsinə 
 
101

---

 
 
qaldırılmasının təminatı, işçilərin qeyri-ödəniş qabiliyətli iş verənlərdən müdafiə edilməsi və 
vergi sisteminin iqtisadi reallıqlara uyğun mütəmmadi təkmilləşdirilməsi arqumetasiyası 
üzərində qurulmalı və təkmilləşməlidir. 
 
 
ulluq və əhalinin marginallaşmasi problemləri 
bir s
olunur. Bel
nü yoxsulluq probleminin ləğvində təzahür etdirir. BMT-nin dərc 
ar silsiləsində problematik 
dünya 
ə iki dollardan az vəsait sərf edir. Məhdud 
qar
ə  məhkumdurlar. Çox zaman onlar ərzaq, təmiz içməli su, 
al qeyri-stabillik, ümidlərin puç olması, planların 
Nə
edilmi
qalınlaşdırır, ölçüləri bilinməyən «sosial dib» adlanan təbəqəni 
ehtiva o
şdürür: 
lar; 
 dominant 
də
spesivik 
sə
 yoxsulluq içərisində yaşamasına baxmayaraq 
kə
şür. İnkişaf 
etmək
adə edə bilmir. Hər il beş yaşınadək 11 milyon uşaq qarşısı alına 
bilən
ək imkanına malik deyil [134-135]. 
əks 
etdirə
ışdır. Bu sırada «yaşayış minimumu», «aztəminatlılıq səviyyəsi» kimi yoxsulluqu 
«işıql
5.3. Yoxs
 
Sosial tərəqqi problemi ümumbəşəridir. Buna görə də sosial qayğını hədəf tutan məsələlər 
ıra nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların, başlıca olaraq isə BMT-nin fəaliyyət missiyasında əks 
ə meyl daha çox özü
etdirdiyi yoxsulluq və minilliyin inkişaf məqsədləri haqqında faktl
formada qeyd olunur ki, Yer üzərində 1,2 milyard insan gündə bir dollardan az vəsaitlə dolanır, 
əhalisinin yarıya qədəri isə dolanmaq üçün günd
seçim imkanlarına malik olmaqla bu insanlar aclıq, xəstəliklər, savadsızlıq, işsizlik və ümidsizlik 
şısında aciz olan həyat sürməy
kanalizasiya, təhsil, səhiyyə və müasir enerji xidmətləri əldə etməyə belə çətinlik çəkirlər. 
Yoxsulluq, işsizlik, iqtisadi və sosi
pozulması  əhalinin marginallaşması prosesini intensivləşdirən amillər cərgəsini təşkil edir. 
ticəvi olaraq bu hal çoxluğu cəmiyyətin sosial pauperlər /hər cür yaşayış vasitəsindən məhrum 
ş yoxsul/ qatını 
formalaşdırır və möhkəmləndirir. Tədqiqatlar «sosial dib» təbəqəsinin dörd tip insan qrupunda 
lduğu qənatini bölü
 
dilənçilər; 
 
kimsəsiz və evsiz-eşiksizlər; 
 
sahibsiz uşaq
 
asosial həyat tərzi sürənlər. 
Bu insanlar sosial eksklyuz vəziyyətində, sosial resurslardan və sosiumun
yərlərindən məhrum olunanlardırlar. Bununla belə  hər bir qrup əlahiddə olaraq öz 
ciyyəsini xarakterizə etdirir. 
İnkişaf etmiş ölkələrdə  də xeyli insanın
skin yoxsulluq səviyyəli kontur əksərən inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına dü
də olan ölkələrdə yaşayan 4,6 milyard insanın demək olar ki, 800 milyonu normal, sağlam 
və fəal həyat tərzi sürmək üçün kifayət qədər ərzaq əldə edə bilmir. Bu arealda 850 milyon əhali 
savadsızdır, bir milyarddan çoxu təmiz içməli sudan, təxminən 2,4 milyard nəfəri isə  əsas 
kanalizasiya qurğularından istif
 xəstəliklərdən tələf olur, təxminən 325 milyon oğlan və qız övladı isə məktəbə getmir. Orta 
hesabda təxmini olaraq 36 milyon insan HIV/AIDS-lə yaşayır. Bununla belə, bu ölkələrdə 
kontraseptiv vasitələrdən istifadə etmək niyyətində olan təxminən 120 milyon 
insan həmən vasitələri əldə etm
Gerçək olan məhdudiyyətlər təxirəsalınmaz qlobal miqyaslı  tədbirlərin 
görülməsini  şərtləndirir. Bu situasiyada dövlətlər başlıca olaraq donor və 
ehtiyaclı qruplarda təmsil edilirlər. Burada şərtlilik ondan ibarətdir ki, yaşayış 
minimumunu təmin edən resurslar maksimal olaraq ehtiyaclılara 
çatdırılmalıdır. Məlum həqiqət belədir ki, yaşayış minimumu təkcə insanın 
ləyaqətli həyat sürməsinin göstəricisi kimi deyil, həm də onun fizioloci mövcudluğunu 
n reallıqdır. 
Yoxsulluq problemlərinin həlli sivilizasiyanın cağdaş zamanında daha aktual əhəmiyyət 
kəsb edir. Artıq müvafiq sferanı  tədqiq edən ayrıca təlimlər, uyğun indikatorlar sistemi 
formalaşm
andıran» kateqoriyalar geniş tətbiqini tapmışdır. Bu kateqoriyalar insanın bioloji və sosial 
tələbləri kontekstində minimal hududları müəyyən edir. Bu göstəricilər sisteminin təşəkkül 
məqamları ötən  əsrin  əvvələrinə yönəlsə  də Sovetlər  İttifaqında yalnız XX yüzilliyin 60-ci 
 
102

---