E. M. Hacizadə
Yüklə 5,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
səviyyəsi, mənzil şəraiti, təbabətin, səhiy fı və sair təsir göstərir. Əhalinin təkrar istehsal tipləri də sosial ra demoqrafik təhillərə saslan proqnozlara görə ır. ümumi əhalisinin 90%-i inkişaf etməkdə olan ölkələrin əvvəlinə/ planetin əhalisinin 60%-dən çoxu 100 milyondan ox s yənin inkişa iqtisadi şəraitdən asılıdır. Buna görə də bir sı bəşər əhalisinin mütəmmadi artımı davamlı olacaqd ə Qeyd olunmalıdır ki, planetin ayına düşür. Hazırda /2005-ci ilin p ç ayı ifadə edən 10 nəhəng ölkədə yaşayır: Çin 1300 milyon nəfər; Hindistan 1100 milyon nəfər; ABŞ 270 milyon nəfər; İndoneziya 210 milyon nəfər; Braziliya 170 milyon nəfər; Rusiya 150 milyon nəfər; Pakistan 150 milyon nəfər; Yaponiya 135 milyon nəfər; Banqladeş 130 milyon nəfər; Nigeriyada 130 milyon nəfər. Digər 13 dövlətin hər birində isə 50-100 milyon əhali sayı vardır [135]. Planetdə insanların məskunluğu bərabər ölçülü deyildir. Antarktida və mütləq əksər Qrelandiya adası daxil olmaqla planetin quru hissəsinin təxminən 10%-i oykumenə - yer kürəsinin insan tərəfindən məskunlaşmış sahələrinə aiddir. Quru hissənin yarısında 1 km 2 -ə 1 adam, 1 / 4 hissəsində 10 adam və qalan hissəsində isə 10 adamdan çox əhali düşür. Sıx əhali arealına 1 km 2 -ə 50 adam düşməklə Mərkəzi Avropa, Şərqi-Çin, Yaponiya, Cənubi Amerika əraziləri və Hind-Qanq, Nil çayları vadiləri fərqlənir. Hazırki dünyanın əhalisinin yarıdan bir qədər çoxu kənd ərazilərində yaşayır şəhərlər siyasi-iqtisadi mədəni həyatda mühüm rol oynamaqda davam edirlər. Şəhər əha artımı, urbanizasiya prosesləri və miqrasiya ilə əlaqədar olaraq artmaqdadır. Urbanizasiya prosesləri Asiya, Latın Amerikası və Afrikada surətli tempdədir. . Lakin lisinin ilə fərqlənirlər. Ona görə də məcbüri miqrasiya proseslərində və ya demoqrafik strate r ki, bir çox dağlı xalqları möht rolu mühümdür. Müasir dünyada miqrasiya meylləri daha Bir sıra iri şəhərlər genişlərək ətraf sahələrdə yerləşən kəndləri ağuşuna alır, suburbanizasiya və reurbanizasiya proseslərlə müşayiət olunuraraq yeni aqlomerasiyalar yaradırlar. Bununla belə aqlomerasiyanın kortəbii formaşaması bir sıra neqativ nəticələr də yaradır. Belə fəsad ilk növbədə nəqliyyat kommunikasiya, sanitar-gigiyenik və su təchizatı sferasinda özünü göstərir [4]. Demoqrafik proseslərin coğrafi sferasının strukturu da mühüm əhəmiyyətlidir. Dünya əhalisinin təxminən 70%-i, quru parçasının 8%-lik sahəsində cəmləşmişdir. Onların 60%-i planetin şimal yarımkürəsində yaşayır, 30% əhali isə dəniz sahili ərazidə məskunlaşmışdır. Bir çox xalqlar və etnoslar isə dağları özlərinə məskən seçmişlər. Hazırda əhalinin məskunlaşma arealı dağlara tərəf də genişlənməkdədir. Bununla belə vurğulanmalıdır ki, dağ və qeyri-dağlıq ərazidə yaşıyanlaraın bir çox fərqli mental xüsüsiyyətləri vardır. Müvafiq fərqlilik Şimal və Cənub, Şərq və Qərb qütbülüyündəki, kimi genişdir. Milli mənsubiyyətinə varmadan bütün dağlılar fərdiyyətçiliyi, qonaqpərvərliyi və hətta qisasçılıqları giyalarda təbii fərqlilik amilinin nəzərə alınması vacibdir. Bu sahədə yetərli empirizm mövcuddur. Rusiya imperiyasının və elə cə də SSRİ dövlətinin demoqrafik siyasətində bu meyl nəzərə çarpmışdır. Belə ki, sovet kosmopolitizmi ona gətirmişdi əşəm ölkənin iri şəhərlərinə yerləşdirilmişlər. Bu isə öz növbəsində şəhər və dağ arasındakı həyat tərzinin prinsipial fərqliliyindən irəli gələn təbii sosial tarazlığı pozaraq inkişaf proseslərinə təsir etmişdir. Demoqrafik proseslərdə miqrasiyanın da güclənməkdədir. Planetar miqrasiya 1965-ci ildəki 70 milyondan 2003-ci ildə 140 milyona çatmışdır. Bu sıraya 15 milyondan çox emiqrant daxil deyildir. Digər tərəfdən qloballaşma prosesi də mühacirət axınını gücləndirir. Yaranmış situasiya isə öz növbəsində 95 miqrasiya probleminin fenomenal xarakter aldığını göstərir. Üçüncü ölkələrdə əhali artımının, iqtisadi inkişafla uyğunsuzluğu yoxsulluğun artımına səbəb olur, zəif inkişaf etmiş ölkədən yüksək inkişaf etmiş ölkələrə qastarbayterlərin axınını güclə ğu şəraitdə müəyyən işçilər tez-tez iş yerlərini də ir edilmir. Tez-tez iş yerlərini dəyişən qastrolyorlar is ələri xaricində yaşayırlar. Bunun da təxm r və fövqəladə hadisə qurbanları təşkil edir. B kk olunaraq insanların doğum və ölüm əlaq oqrafik səbəblər təsir edir. Burada əhalin hümdür. Lakin bütün bunlarla yanaşı sosial-iq əri, dini baxışları, rifah halı və savad sə in xarakteri, iqlim xüsusiyyətləri və ekoloji am iqtisadi böhranlar, işsizlik isə doğum prose nə səviyyədə təsir aspek əziyyətindədir Belə ki, bir sıra ölkələrdə din və din ı illərində çökməsəydi, demoqrafik bəllüdatlar 2010-2020-ci ill ərdəki rolundan danışaraq vurğulanmalıdır ki, dünya yalnız konfe ndirir. Bu proses iqtisadi qanunlar görüntüsündən təbii olsa da, nəzarətə götürülməyə məhkumdur. Bununla belə, qeyd olunmalıdır ki, fərdi işçi psixologiyası da əmək prosesində mühüm yer tutur. Hətta izafi iş yerləri oldu yişirlər. Hərəkət yaxşı iş axtarışı ilə bağlı olsa da, təqd ə fəaliyyətin ümumi ritminə təsir edir. Çağdaş zamanda 40 milyondan çox əhali öz ölk inən yarısına qədərini siyasi motivlərlə bağlı qaçqınla əşəriyyətin inkişaf prosesi nəsillərin varisliyində hə əliyində təyinat alır. Doğum səviyyəsinə xalis dem in cins tərkibi, yaş həddi və nigahlılıq cəmiyyət mü tisadi faktorlar, xalqların milli və mədəni ənənəl viyyəsi, qaçqınların ictimaiyyatdə yeri, əhali səpgisin illər doğum tempində əks olunur. Müharibələr, sinə neqativ təsir göstərir. Bu çeşidli faktorlar çevrəsində hansı amilin tinə təyinat vermək mürəkkəb məsələdir. Ölüm səviyyəsi isə ilk növbədə insanların rifah halı, ictimai səhiyyənin inkişafı, tibbi yardıma çıxış, əhalinin mənzil şəraiti, qidalanma xarakteri və ətraf mühitin vəziyyəti ilə bağlıdır. Qlobal miqyasda ölüm göstəricisinə planet əhalisinin bir milyarddan çoxunun yoxsulluq içərisində yaşaması, pis qidalanaraq aclıq keçirməsidir. Əslində müasir dünyanın bir sıra ölkələrində əhalinin əksər hissəsinin yarısı yoxsulluq v Müasir dünyada ictimai inkişafa etnik proseslər milli özünü təsdiq ambisiyası, millətçiliyin artımı və digər bu kimi amillər və ondan yaranış alan konfliktlər təsir edir. Milli tərkibi köklü - avtoxon etnosa və imiqrasiyadan yaranmış etnoslara bölürlər. Əhali tərkibində dini faktorun nisbəti də əhəmiyyət daşıyır. i mənsubiyyət siyasi və iqtisadi həyata ciddi təsir göstərir. Mərkəzi Vatikanda yerləşən katolik kilsəsi sərəncamında küllü miqdarda kapital cəmləşdirərək bir sıra ölkələrin ictimai-siyasi hayatında mühüm rol oynayır. Bu vektorial gerçəklik daha çox demoqrafik proseslərdə özünü nümayiş etdirir. Katolizm doğum səviyyəsinə təsir edir. Eynən olaraq İslam dininin də demoqrafik proseslərdə təsir və müdaxiləsi böyükdür. Dini faktor buddizmin və induizmin məskəni olan ölkələrin, xüsusən də Hindistanın iqtisadiyyatında əhəmiyyətli mövqeyə malikdir. Analoci adekvatlıq iudaizmə də şamildir. Dini baxışlara bağlılıq dinamikası müxtəlifdir. Müşahidələr göstərir ki, katolizm enişə meyllənir və daha çox orduda itkilərə məruz qalır. İslam və induizm isə genişlənməyə doğru istiqamətlidir. Hazırda dünya siyasətində İslamın təsiri daha çox artmaqdadır. Belə ehtimal da irəli sürülmüşdür ki, nəhəng Sovetlər İttifaqı ötən əsrin 90-c tə ərdə müsəlmanların hakimiyyəti tutması ilə sonunclaqacaqdı. Yəni SSRİ kimi möhtəşəm bir dövlət milli və konfessial konfiliktlər nəticəsində dağılacaqdı. Müasir Rusiyada hazırda da müsəlman faktoru demoqrafik prosesləri yedəyinə almışdır. Burada indi 20 milyondan çox müsəlman yaşayır. Yaxın xaricdən rusların vətənlərinə intensiv axınına baxmayaraq slavyan əhalisi azalır, müsəlmanlar isə sürətlə artırlar. Rusiyanın mühüm mərkəzlərində müsəlmanların təsirini yüksəlir. Hazırda Moskvada milyona yaxın tatarın yaşadığı qeyd olunur. Yamal-Nen muxtar vilayətinin zarafatyana Tatar-Donesk adlandırırlar. inin demoqrafik prosesl D sial təbəqədən ibarət deyildir. Belə ki, müasir dünyada milyard yarımdan çox saylı ateist təbəqə də mövcuddur. Hesablamalar belədir ki, planetin əhalisinin təqribən 25-30%-i ateist baxışlıdır. Hazırda dünyada əhali sayının stabilləşməsi prosesi yaranmışdır. Belə ki, planetdə 1950-ci 96 Yüklə 5,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|