E. M. Hacizadə

 
 
ölkənin sosial-iqtisadi fəaliyyətinin mühüm göstəricilərinə təyinat verir. 
Ənənəvi inteqrasiya nəzəriyyəsi isə bu və ya digər faktorial reallıqlarla yanaşı başlıca olarq 
prosesin özünün iqtisadi faktorlarından çıxış edir. Lakin ununtmaq lazım deyil ki, inteqrasiya 
iqtisadi aspektli olduğu qədər də, siyasi prosesdir. Onun cəzbedici orbitinə keçməzdən öncə hər 
bir ölkə bu orbitdən nəyi qazanacağını  və  nəyi qurban verəcəyini ölçməyə  məhkumdur. Bu 
yanaşma meyli isə dövləti istiqlalın təminatı - siyasi doktrina olaraq dövlətin şəxsiyyət, ictimai 
və dövlət təhlükəsizliyini xarici təcavüzlərdən, terrorizmdən müdafiə edən kompleks tədbirlər 
sistem
hərək
ixi 
ktorlar  əhəmiyyətini nümayiş etdirir. Müasir dünya makroregionları özünün kökləri ilə insan 
əmiyyətinin daha dərinliklərinə gedirlər. Onların rüşeyimləri insan mədəniyyəti, 
ələndirilir. 
Çağdaş zamanda regionlaşma prosesində mədəni-sosial komponentlər daha qabarıq nəzərə 
çarpı
unksiyasını 
məhs
yədə təsiri ilə də xarakterikdir. 
i milli təhlükəsizlik və iqtisadi sistemin dinamik, balanslaşdırılmış və effektivli inkişafını 
təmin edərək sosial problemləri mülayimləşdirən,  əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasını 
stimullaşdıran iqtisadi təhlükəsizik amililərinin təminatı ilə bağlanılır. 
İnteqrasiya obyektiv bir prosesdir və onu heç kim təcrid etmək gücündə deyil. Müasir 
dünyanın siyasi obrazında avtarkiyalı,  ən qapalı ölkə sayılan  Şimali Koreya belə  məxsusi 
reciminin mövcudluğunu cüzü də olsa inteqrasiyanın köməyi ilə saxlayır və nizamlayır. 
Müasir iqtisadi inteqrasiya modeli açıq regionalizmdə  tərənnüm olunur. Onun 
məqsədinin fövqündə azad ticari sferanın genişlənməsi, insan və kapital axının sərbəst 
ət missiyası dayanır. Bununla yanaşı inteqrasiya növlər müxtəlifliyi  əhatəsində 
regionlaşma institusional yaranışlalın iqtisadi, texniki, elmi və maliyyə  əməkdaşlığının yeni 
forması kimi çıxış edərək qarşılıqlı diffuziya əsasında öz sferasını genişləndirir. 
Sivilizasiyanın müasir entropik fazasında inteqrasiya qloballaşma ilə yanaşı regionlaşmanın 
da həyati əhəmiyyətini genişləndirərək dünya təsərrüfatının yeni obrazının müəyyənləşməsində 
mühüm keostrateci amilə çevrilir. İlk olaraq coğrafi birlik vasitəsi ilə təşəkkül tapan regionlaşma 
meyli bir tərəfdən qloballaşma prosesinin axınına inteqrasiya qrupları arasında beynəlxalq 
əlaqələrin liberallaşmasını gerçəkləşdirərək daxil olur, digər tərəfdən isə dünya miqyasında 
iqtisadi mübadiləni məhdudlaşdıraraq bu prosesə mane olur. Qlobal kontekstdə inteqrasiya və 
regionlaşma inkişafın təbii vektorlarını təcəssüm etdirərək fraqmeqrasiya vəhdətində biri-birini 
təkmilləşdirir və tamalayırlar. 
Qloballaşma və regionlaşma hadisələri çox uzaq tarixi köklərə malik olmasalar da onların 
son onilliklərdə beynəlxalq arenada təzahür yetkinliyi yeni sosial və intitusional keyfiyyətlər, 
çoxsaylı iqtisadi elementlər yaratmışdır.  İndi müəyyən sektorlarda qloballaşma və 
regionlaşmanın təzahür elmentlərinin xüsüsiyyətlərini və sərhədlərini qəti müəyyən etmək belə 
çətinləşmişdir. 
Dünyanın regionlaşmasında uzun dövr ərzində tarixən formalaşmış, obyektiv yaranmış 
ərazi kompleksləri daha stabil xarakter daşıyır. Belə komplekslərin yaranmasında güclü tar
fa
c
sivilizasiyasının təşəkkülü və inkişafı ilə əlaq
r. Buraya məhsuldar qüvvələri, istehsal münasibətlərini, istehlak predmetlərini insan 
tərəfindən yaradılmış  mədəni landşaftı  əhatə edən - material mədəniyyət, yazı,  ədəbiyyat, dil, 
əxlaq, adət-ənənə, etik baxışlar, din, ideologiya, fəlsəfə, hüquq, incəsənət və  təhsildə ehtiva 
olunan - mənəvi mədəniyyət, sosial təminat, səhiyyə, siyasi qruplaşma, partiyalar, ictimai 
təşkilatlar, silahlı qüvvələr, dövlət və idarəetmə sistemini birləşdirən ictimai institutlar - sosial 
mədəniyyət daxildir [106]. 
Bu üç sistemaltı material, mənəvi və sosial mədəniyyət hər bir millət üçün böyük müstəqil 
əhəmiyyət daşıyır. Bununla belə  mədəniyyətin bütün komponentlərində generator f
uldar qüvvələr ifadə edir. Onun səviyyəsi və inkişafı  həlledici sürətdə istehsal 
münasibətlərinə  təsir göstərir. Bu təsir dairəsinə  həm də insanların maddi və material tələbləri 
daxildir. Bununla belə  məhsuldar qüvvələri mexanizminin əsas hərəkətverici qüvvəsi 
innovasiyaların tətbiqi və generasiyasının yüksək səviy
Regional iqtisadiyyatın qurucuları  tədqiqatlarında region xüsusi iqtisadi maraqların 
daşıyıcısı, iqtisadi münasibətlərin subyekti olaraq deyil, təbii və insani resursların yerləşməsi, 
əmtəələrin istehsal və istehlakı, xidmət sferasının cəmləşməsi məkanı kimi çıxış edir. 
 
87

---

 
 
Müasirləşən müvafiq nəzəriyyədə region çoxfunsional və çoxaspektli sistem olaraq aşağıdakı 
paradiqmalaşmanı təzahür etdirir: 
 
region-kvazidövlət; 
 
region-kvazikorporasiya; 
 
region-bazar /bazar arealı/; 
 
 region-sosium. 
Region-kvazidövlət nisbi ayrılmış dövlət və milli iqtisadiyyat sistemaltısı kimi çıxış edir. 
Bir sıra ölkələrdə belə regionlar əvvəllər mərkəzə  mənsub ayrı-ayrı funksiyaları  və maliyyə 
resurslarını akkumlyasiya edirlər. Burada başlıca olaraq regional hakimiyyətlə umumidövlət 
hakimiyyətinin qarşılıqlı münasibətləri zəminində, milli iqtisadiyyatın bir hissəsi kimi region 
iqtisadiyyatının tənzimlənməsi funksiyası dayanır. 
Region-kvazikorporasiya   isə iqtisadi fəaliyyətin, regional və  bələdiyyə mülkiyyətinin 
nəhəng subyekti kimi çıxış edir. Bu keyfiyyətdə regionlar əmtəə, xidmətlər və kapital bazarında 
rəqab
ansmilli 
filiallar 
gəlirlər 
ər daha müstəqil 
inkişa
ət mübarizəsinin iştirakçılarına çevrilirlər. Onlar iqtisadi subyekt olaraq milli və tr
korporasiyalarası qarşılıqlı  təsir yaradır,  ərazilərində  mənzil-qərərgahlar, korporativ 
yerləşdirməklə, iş yerlərinin bölgüsü və sifarişi, qiymətyaratma mexanizmləri, 
transfertini gerçəkləşdirməklə regional iqtisadi inkişafı təmin edirlər. Müasir korporasiyalardan 
fərqli olaraq daha geniş resurs sərəncamına malikliyi ilə bu tip regional sisteml
f yaradırlar. 
Təyin olunmuş  sərhədlər, areallar  çərçivəsində  fəaliyyət göstərən  region-bazarlar  diqqət 
aksentini iqtisadi fəaliyyətin ümumi şərait və  şərtlərinə, müqabil investesiya iqliminin 
yaradılmasına, geniş seqmentli lokal bazar quruculuğuna yönəldirlər. Bazar özünütənzimini, 
dövlət reqlamentasiyasını  və sosial nəzarəti ehtiva edən müvafiq regional sistemi çox zaman 
təlim fənni olaraq regional bazarçılıq da adlandırırlar. 
Təyin olunmuş ərazidə yaşayan insan cəmiyyətləri forması - region-sosium yananmasında 
sosial həyatın,  əhali və  əmək resurslarının, elm və  təhsilin, səhiyyənin, mədəniyyətin,  ətraf 
mühi
eynəlmiləşməsinin və qlobalizasiyasının bilavasitə  iştirakçısı kimi də baxılır. 
Regio
 idarəedilməsi  əsas məqsəd maliyyə 
resurs
ərbi Avropa, Yaponiya elmi personal, kapital təminatı ilə üstün 
cəhətl
f miqyaslı 
regio
tin və yerləşmə sisteminin inkişafı ilk cərgəyə  gətirilir. Ayrı-ayrı sosial qrupların, onların 
xüsusi funksiya və maraqları konteksində əhatə olunan müvafiq yanaşma iqtisadi genişliyi aşaraq 
regional sosiuumu ən geniş şəbəgədə sintez edir. Bununla belə regional iqtisadi nəzəriyyə inkişaf 
edərək digər ixtisaslaşmaları da əhatə edir, reqiona informasiya cəmiyyətinin sistemaltısı və ya 
iqtisadiyyatın b
n nəzəriyyəsinin təkamülü iqtisadi inkişafda qeyri-material məqsəd və amillərin rolunun 
yüksəldilməsini, təlimlərarası biliklərin və regionların dayanaqlı ekoloji-sosial-iqtisadi inkişaf 
modelinə keçid imkanlılığını əks etdirir [76, 82]. 
Bir çox tədqiqatların nəticələri həmişə iqtisadi praktikada qavranılmır. Regionların ekoloji 
təhlükəsizliyinin və sosial-iqtisadi inkişafın səmərəli
larının minimumlaşdırılması ilə  əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini təcəssüm 
etdirir. Burada səmərəli idarəetmədə faktiki nəticələr proqnozlarla tam uzlaşma tapmalı, qəbul 
edilən qərarlar optimallıq təşkil etməlidir. 
Ayrı-ayrı ölkələrin idxal və ixracatının əmtəə strukturu istehsalın təminatı və müxtəlifliyi 
amillərinin təsiri ilə formalaşır. Ölkələr tarixi ənənəyə, milli-mental xüsusiyyətlərə, təbii 
ehtiyatların miqyasına görə istehsal və xidmət sahəsində müəyyən üstünlüklərə də malikdirlər. 
Məlum olduğu kimi Q
ərə malikdirlər və buna görə də onlar elmtutumlu və kapitaltutumlu məhsullar ixrac edirlər. 
Bunun müqabilində  həmin ölkələr istehsalı  təminatı üçün çatışmayan xammalı idxal etmək 
zorundadırlar. Lakin ölkələrin nisbi üstünlükləri, inkişaf prosesləri, reqressiv meyllər və 
ümumiyyətlə müxtəlif amillərin təsiri ilə dəyişiklərə məruz qalır. 
Dünya bazarının qanunlarının fəaliyyət göstərdiyi dairədə bilavasitə dövlətlərarası iqtisadi 
regional inteqrasiya dünya ictimayətinin coğrafiyasına təsir göstərir. Hazırda müxtəli
nal inteqrasiya qrupları mövcuddur ki, onlar da müxtəlif parametrlərə görə bir-birlərindən 
fərqlənir. Bu qruplar arasında  ən nəhəngi 1957-ci ildə yaradılmış 350 milyonluq əhalini və 15 
dövlət  əhatə edən Avropa Birliyidir. Nəhəng iqtisadi birliklər və regional ittifaqlar içərisində 
 
88

---