E. M. Hacizadə

 
 
i
bəb olmuşdur. Məşğulluğun təminatı üçün işsizlik göstəricisi 
parılmalı  və müvafiq olaraq yeni iş 
t
iət olunmalıdır. Məktəbə  qədər təhsil sistemi qorunmalı  və inkişaf 
m
islah
d
fiyyətli səhiyyə xidmətinə giriş, səhiyyə infrastrukturunun 
nimal gəlirlərinin qorunmasına, onların xəstəlik,  əlillik, qocalıq 
yard
əst təmini etmək iqtidarında olmayan hissəsinə yönəldilməlidir. 
keyfiyy
öd
əhsulun keyfiyyəti,  əmək məhsuldarlığı,  əməyin fond təminatı, 
fondh
mərh
 
ı tapır. Onun mahiyyətini bazar 
ompleks istifadəsi təşkil edir. Dövlət mövcud bazar 
  həmçinin qanunların yaranışı, 
zarət, maliyyə kredit siyasəti funksiyalarını da 
bəkəsində dövlət üç vəzifəni: 
ə-kredit siyasəti vasitəsi ilə makroekonomik sabitlik yaratmaq, işsizliyi, 
illəşir, aparılan strategiyaya 
uyğunl
sətinin prioritet baxışlar sistemini 
  hər hansı bir ölkədə 
si 
ir ki, islahatlar strategiyası 
isteminə  əsaslanan aydın sosial məqsədlilikdə 
sosia
ırılması; 
aşlıca prinsipləri varlının kasıba, güclünün 
li qruplarının geniş  və 
şsizliyin artmasına sə
dəqiqləşdirilməli,  əsaslandırılmalı,  əmək bazarının təhlili a
yerləri açılmalıdır. 
Keyfiyyətli təhsil və  səhiyyə xidmətinə giriş islahatlar tendensiyasının dərinləşməsi və 
əkmilləşməsi ilə müşay
etdirilməli, aztəminatlı ailələrin bütün uşaqların oxunmasına qayğı artırılmalı, xüsusən də ali 
əktəblərdə pullu təhsil sistemində bu kateqoriyalı ailələrə güzəşt edilməlidir. Təhsil sferasında 
atlarda peşələrin kəmiyyət və keyfiyyətinin əmək bazarının tələblərinə müvafiqləşdirilməsi 
ə mühüm addımlardandır. Key
inkişafı, tibbi sığortanıın genişləndirilməsi ilə təmin olunacaqdır [58, 134]. 
Sosial siyasət  əhalinin mi
və işsizlikdən sosial müdafiə olunmasına təminatlıdır. Burada prinsip ondan ibarətdir ki, dövləti 
ımlar əhalinin özünü sərb
Sosial siyasətdə sosial səmərəliliyə qovuşma mühüm rifahi təzahürlərdəndir. Həyati 
əti ehtiva edən sosial səmərəlilik cəmiyyətin xidmət və sosial sferasında tələblərin dolğun 
ənilməsini səciyyələndirir. M
əcmi, fondverimi, mənfəət və  zərərlər, aktivlərin rentabelliyi, həyat səviyyəsi 
göstəricilərini xarakterizə edən sosial səmərəlilik iqtisadi səmərəliliklə qarşılıqlı rabitə, təmas və 
asılılıqdadır. 
Bəşəriyyətin iqtisadi fəaliyyət sferası maddi nemətlər istehsalında insanlarla münasibətləri 
əks etdirən iqtisadi qanunlara tabedir. Bu qanunlardan biri də dövlətin təsərrüfat həyatına, 
iqtisadiyyata müdaxiləsi, onun tənzimləyici funksiyalara malikliyində ifadə olunur. Müasir 
ələdə bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadçılar dövlət tənzimlənməsini qanunvericilik, icra 
və  nəzarət ölçüləri sistemi kimi xarakterizə edirlər. Yüksək səviyyəli dövlət tənzimlənməsi
strateci düşünülmüş iqtisadi problemlərdə  təyinatın
iqtisadiyyatının qlobal məqsədlərə müvafiq k
mexanizmlərinin normal vəziyyətinin təmin olunması ilə yanaşı
ədalətliliyin qarantı, hüquq-məhkəmə sisteminə nə
yerinə yetirir. Bazar iqtisadiyyatının müxtəlif imkanları şə
o
 
rəqabəti dəstəkləməklə səmərəliliyin artırılmasını; 
o
 
vergi və bölgü recimi ilə ədalətin təminatı; 
o
 
fiskal və maliyy
inflyasiyanı azaltmaq və iqtisadi artıma nail olmanı həll edir. 
İslahatlar konteksində  hər üç vəzifə struktur baxımdan təkm
aşdırılır.  İqtisadi plyüralizm, islahat tendensiyasına praktiki və  tətbiqi aspektdə utlitar 
yanaşma, sosial və iqtisadi məsuliyyətin artırılması dövlət siya
təşkil etməlidir. Resurs parametrindən asılı olmayaraq ayrıca götürülmüş
aparılan sosial və iqtisadi islahatların uğuru təkcə onların taktikası ilə deyil, həm də siya
recimin xarakteri ilə bağlıdı. Digər bir reallıq isə ondan ibarətd
çoxmüddətli təcrübəyə, təyin olunmuş  dəyərlər s
daha səmərəli və nəticəlidir. Fikrimizcə sosiallaşan bazar iqtisadiyyatı kontektinidə dövlətin əsas 
l məqsədlərini aşağıdakılar təşkil etməlidir: 
o
 
bütün hakimiyyət və hüquqi institutlar tərəfindən vətəndaş azadlığını ehtiva edən 
sosial təhlükəsizliyin təminatı; 
o
 
effekli mülkiyyətçi, təşəbbüşkar sahibkar qismində iqtisadi münasibətlərin yeni 
subyektlərinin formalaşd
o
 
iqtisadi, sosial, siyasi, əsaslar yaratmaqla b
zəifə, sağlamın xəstəyə qarşılıqlı yardımları üzərində qurulan təminatlarla cəmiyyətdə 
sosial konsensusa, barışa nailolma; 
o
 
birləşmə hüququ əsasında müxtəlif sosial təbəqə  və  əha
fəaliyyətli nümayəndəliklərinin yaradılması. 
«Xalqların sərvətlərinin təbiəti və səbəblərinin tətbiqi» əsərində klassik iqtisadi irsin lideri 
 
115

---

 
 
kimi tanınan A.Smit müəyyən etdiyi «görünməz əl» prinsipinə görə, insan öz xudbin maraqlarını 
təqib edərək görünməz  əllə ictimai maraqlara xidmət edir, dövlətin isə bazar rəqabəti 
mexanizminə müdaxiləsi neqativ nəticələrə  gətirir. Onun fikrincə, bazarın görünməz  əli 
ictim
ur.  İqtisadiyyatın bir 
sahəs
adi 
məsu
 sınanmışdır. Çağdaş iqtisadiyyat quruculuğu prinsipləri iqtisadi həyata dövləti 
müda
raitinin 
 fövqündə əhalinin sosial müdafiəsi 
i azadlıq, iqtisadi artım, iqtisadi 
tin özəkləri dövlətin bu 
istiqa
ı atributları komplektləşdirir: 
aşdırılması; 
 sosial müdafiəsi; 
inin tənzimlənməsi; 
aiyyati optimal iqtisadi nəticələrə  gətirməsinə baxmayaraq, ayrı-ayrı adamlar öz eqoist 
maraqlarının hayındadırlar. Real dünyada heç bir iqtisadiyyat həqiqətdə özünün ideal aləminə 
müvafiq deyildir. Bütün hərəkətlərə bazar iqtisadiyyatının qeyri-mükəmməlliklərdən və onun 
nəticələrindən doğan  ətraf mühitin çirklənməsinə, işsizlik, kasıb və  zənginləşmədə artım 
yaranışlarına görünməz əl rəhbərlik edir [127]. 
İnstitusional struktur bazarın mühüm elementidir. Bütünlükdə iqtisadiyyatda iqtisadi 
islahatlar institusional təməli dəyişikliklərlə müşaiət olunmaya məhkumd
i əski inzibatçılıq, digər hissəsi psevdobazarçılıqla işləyə bilməz. Dünya təcrübəsi göstərir 
ki, bazar iqtisadiyyatı keçid mərhələsində bütün sulları cavablandırmır. Sistemin bazar 
stasionarlığı bütün seqmentlərin vahid orbitdə nizamlı düzlüşü ilə effektlidir. Sosial və iqtis
liyyətin artırılması isə burada vacib şərtlər sırasındadır. Xalq təssərrüfatının dövlət 
diricorluğu ilə idarə edilməsi keçid dövründə xüsüsi zəruriliklə  fərqlənir. Burada dövlətin qəti 
müdaxiləsi labüddür. Biz üç əsr öncə məşhur iqtisadçı A.Smitin görünməz əl prinsipini diqqətə 
çəkməklə heç də hər şeyi kor-koranə olmaqla bazarın ixtiyarına verilməsini təqdir etmirik. Ötən 
çoxəsrlik müddət  ərzində xeyli emprik nailiyyət  əldə olunmuş, yeni iqtisadi tənzimləmə 
mexanizmləri
xiləni labüd edir. Lakin bu müdaxilə vurğulandığı kimi bazarın reallıqlarının nəzərə 
alınması fonunda əhəmiyyətlidir. Bazar iqtisadiyyatının müxtəlif imkanları şəbəkəsində rəqabəti 
dəstəkləməklə səmərəliliyin artırılması, vergi və bölgü ilə ədalətin təminatı, işsizliyi, inflyasiyanı 
azaltmaqla iqtisadi yüksəlişin, makroekonomik sabitliyin əldə edilməsi məsələləri dövlət fiskal 
və maliyyə kredit siyasəti vasitəsilə həyata keçrilir [67]. 
Sosial siyasət həmrəylik ideyalarını özündə birləşdirir. Cəmiyyətdə  həmrəylik ideyaları 
pensiyaçılara,  əlillərə, kiçik gəlirlərə malik uşaqlı ailələrə, öz künahı üzündən olmadan əmək 
qabiliyyətinini itirənlərə maliyyə dəstəyində reallaşır. 
Sosial infrastrukturun yaradılması, müvafiq iqtisadi resursların bölgüsünü sosial siyasət 
xəttinin tələbləri əsasında qurulur. Dövlətin digər iqtisadi subyektlərin həyat və əmək şə
dolğun təminatına yönəldilmiş fəaliyyət kimi, sosial siyasətin
dayanır.  İstiqaməti sosial təyinatlı sosial siyasət iqtisad
təhlükəsizliyə istinad olunan tam məşğulluq, qiymət stabilliyi, sosial sabitlik və  ədalətli 
vergiqoyma kimi mühüm komponentləri cəmləşdirir. Sosial siyasə
mətdə formalaşdıraraq reallaşdırdıqi sosial-iqtisadi alət və mexanizmlərdə  əks olunur. 
Empirik və nəzəri aspektdə dövlətin sosial-iqtisadi fəaliyyəti iki sistemaltıda təzahür edir: 
 
proaktiv model - əhalinin iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını  təmin edən 
kompleks ölçülər sistemi; 
 
reaktiv model - bazar iqtisadiyyatı şəraitinin dəyişkənliyi və adaptasiyasına nisbətən 
bağlı sosial qrupun müdafiə sistemi. 
Bazar şəraitində hərəkət edənlər və sosiallaşma oriyentasiyasını hədəf seçən dövlətdə sosial 
siyasət bir sıra müqabil ictimai-iqtisadi infrastruktur elementləri üzərində qurülaraq reallaşır. Bu 
çevrədə ən zəruri elementlər düzümü aşağıdakılar
 
adekvat normativ-hüquqi mühitin formalaşması; 
 
ictimai xidmət və rifahın formal
 
xarici effektlərin tənzimlənməsi; 
 
rəqabətin qorunması; 
 
təbii inhisarın  əsas elmentlərinin sosial-iqtisadi sistemin stabilləşdirilməsi üçün 
birbaşa dövlət nəzəratinə keçrilməsi; 
 
bazarın qeyri-təkmilliyindən əhalinin
 
gəlirlərin yenidən təkrar bölgüsünə rəğmən sosial-transfert funksiyası; 
 
məşğulluq şəraitinin optimal təmin mexanizm
 
minimum yaşayış həddinin ölkə üzrə təyinatı; 
 
116

---