E. M. Hacizadə

 
 
olaraq ailələr arasında bölüşdürülür. Bərabərlik və qeyri-bərabərlik səviyyəsinə rəğmən statistik 
yinatda  gəlirlərin personal - fərdi bölgüsü ailələr, ayrı-ayrı  əhali kateqoriyası arasında gəlir 
bölgü
i məktəbinin məhşur nümayəndəsi Vilfred Paretonun /1848-
1923
istifadə etmişdir. O, bazarın elə vəziyyətini tapmışdır ki, bu zaman heç kəs 
ziyyətini pisləşdirmədən özünün şəraitini 
ki məlumatları  əsasında öz adı ilə bağı olan müvafiq qanun 
n alıcıları arasında geriyə asılılıq mövcuddur. Başqa sözlə  gəlirlərin 
 interpretasiya müəllifidir. «Lorens əyrisi» adlanan 
bu qr
gəlir 
tə
sü ilə ölçülür. Gəlirlərin fərdi bölgüsü özünün qeri-bərabərliyi ilə  fərqlənir və bu qeri-
bərabərliyin ölçülməsi Pareto-Lorens-Cini metodologiyası əsasında aparılır. 
İtalyan iqtisadçısı Lozan riyaz
/ bazar tarazlığı konsepsiyasının inkişafında mühüm rolu olmuşdur. O, faydalılığın 
ölçülməsində  şübhələr olduğunu yəqin edərək qaydalı faydalıq ideyasını irəli sürmüşdür. 
F.Edcuortun «biganələr  əyrisi»ni V.Pareto bazar tarazlığının təhlili üçün 
digər bir sövdə  tərəfdaşının və
yaxşılaşdıra bilməz. Elmdə bu vəziyyət «Pareto optimumu» adlanır [72, 
100]. Bununla belə XX əsrin  əvvəllərində V.Pareto gəlirlər bölgüsünün 
fakti
formalaşdırmışdır. «Pareto qanununa» uyğun olaraq gəlirlər səviyyəsi ilə 
onları
fərdi bölgüsü dayanaqlı olaraq qeyri-bərabərdir. Bu qeyri-bərabərliyin 
səviyyəsi isə alimin yenə  də adı ilə bağı  «Pareto  əmsalı» ilə ölçülür. Pareto konsepsiyasında 
gəlirlər diferensasiyasına ölçünün sosial və siyasi faktorlarından asılı olmayan rakursunda 
baxılır. 
Amerikan iqtisadçısı  və statistiki Maks Otto Lorens /1876-1959/ cəmiyyətdə  gəlirlər 
bölgüsündə qeyri-bərabərliyi ifadə edən qrafik
afik təyinat gəlirlər qeyri-bərabərliyinin bölgüsündə faydalı bir alət kimi istifadə olunur. O, 
ölçüləri  əsasında formalaşan müxtəlif  əhali qruplarına düşən müvafiq gəlir payının 
təcəssüm etdirir. «Lorens əyrisinin» köməyi ilə konkret olaraq mütləq hipotetik bərabərlikdən 
fərqli əhaliyə hansı faizdə məcmui gəlir düşdüyü müəyyənləşir. 
 
119

---

 
 
İtalyan iqtisadçısı, statistik və demoqrafı Korrado Cinni /1884-1965/ sələfi 
Maltus kimi əhali artımının tsiklilik nəzəriyyəsi ilə məhşurdur. K.Cinnini tskilik 
nəzəriyyəsinə görə hər bir əhali qrupu iqtisadi inkişafla bağı üç - sürətli artım, 
stasionar vəziyyətə qədər yavaşıma və ixtisarlaşma fazalarından keçir. Üçüncü 
fazay
K.Cinninin el
a keçiddə K.Cinni xarici iqtisadi faktorlardan istifadəni məsləhət bilir. O, 
bu yanaşmanın normal iqtisadi inkişafı patoloci vəziyyətdən ayırmağa yardım 
etdiyi qənaətini bölüşür. 
mi fəaliyyəti gəlirlərin bölgüsü şəbəkəsində formalaşdırdığı 
 
120

---

 
 
«Cinn
lirlərin faktiki 
östəricisi kimi 
ıfıra bərabər 
östərici vahidə 
br bölgüsündən 
lir 31$ trilyonu 
aşmış
ə isə 2,8 
milyard insan il ərzində 700$ -də az gəlirə malikdir ki, onların da 1,2 milyardı gün ərzində 1$-da 
az qazanc əldə edir. Bunun nəticəsidir ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə hər gün 33 mindən çox 
uşaq, hər dəqqiqə doğum vaxtı bir qadın tələf olur. Yoxsulluq 100 milyon uşağı, əsasən qızların 
məktəbə getməsini məhdudlaşdırır. 
 
Gəlirlər differensasiyası  şəxsi nailiyətlər və onlardan asılı olmayan iqtisadi, demoqrafik 
sosial-biolocı və siyasi səciyyəli müxtəlif amillərin təsir altında qatlaşır və onların qeri-bərabər 
bölgüsü səbələri aşağıdakı faktorlarla müəyənləşir: 
 
fiziki və intellektual, təhsil səviyyəsi və peşə bacarığı fərqlililiyi; 
 
təşəbbüskarlığı və riskə meyllilik; 
 
əməksevərlik və motivasiya; 
 
peşə oriyentasiyası; 
 
ailənin mənşəyi, ölçü və quruluş xarakteristikası, bazardakı mövqeyi, onun uğur və 
diskriminasiya əlamətliliyi; 
 
əmlaka sahiblik diapozonu. 
Gəlirlərin yığım mənbəyi kimi fərdi qənətçilik, sahibkar fəaliyətdən qazanc, və vərəsliklə 
əldə olunmuş kapital çıxış edir. Əksər insanlar gəlirlərinə qocalıq zamanında məsrəf etmək üçün 
qənaət edirlər. Tədqiqatlar göstərir ki, şəxsi gəlirin çox az hissəsi - təxminən 20%-i həyat boyu 
yığılan hissəyə əsaslanır. Bunula belə əmək haqqının mühüm hissəsini illərlə ayrıca sərvət kimi 
toplamaq müşkül bir işdir. Bu sırada sahibkar fəaliyyət daha uğurlu vasitə sayılır. Tədqiqatlar 
göstərir ki, əksər varlı adamlar məhz həyatlarını riskə ataraq kapital sahiblərinə çevrilmişlər. 
Gəlir toplamının irsi keçməsi faktoru isə o qədər də formalizə olunmur. Bununla belə bütün gəlir 
differensasiyaları şəxsi səylərin hesabına akkumlyasiya olunur. 
İctimaiyyatin gəlirlər məcmusu hər bir cəmiyyət üzvü üçün ədalətli olaraq rifahın iqtisadi 
göstəricisi kimi qiymətləndirilir.  Əhalinin  əldə etdiyi gəlirlər isə qabarıq  şəkildə onun həyat 
səviyyəsini ölçüləndirir. Həyat səviyyəsi göstəriciləri BMT tərəfindən tədqiq edilən 
konsepsiyaya malikdir və bu silsilədə indikatorlar sistemi geniş diapozonludur: 
 
əhalinin doğum, ölüm və digər demoqrafik göstəriciləri; 
 
həyatın sanitar-gigeyenik şərtləri; 
 
ərzaq mallarının istehlakı; 
 
yaşayış, əmək və məşğulluq şəraiti; 
 
əhalinin gəlir və xərcləri; 
 
həyat dəyəri və istelak qiyməti; 
 
nəqliyyat vasitələrinə maliklik; 
 
istirahətin təşkili; 
 
sosial təminat; 
 
insan azalığı 
Vurğulandığı kimi gəlirlərin  ədalətli bölgüsü və  təkrar bölgüsü dövləti tənzimləmə 
strategiyasından keçir. Sosial siyasətin tərkib hissəsi olan dövlətin gəlirlər siyasəti aşağıdakı iki 
mühüm məsələnin həllini hədəf seçir: 
 
sosial təminat sistemi vasitəsi ilə əhalinin ehtiyaclı təbəqəsinə birbaşa yardımların 
göstərilməsi; 
 
əhalinin gəlir və əmanətlərinin infilyasion qiymətsizləşməsinin neytrallaşmasını. 
İstənilən dövlət tənzimlənməsi material, institusional və konseptual strukturda ehtiva 
i  əmsalı» ilə inkişaf tammışdır. «Cinni  əmsalı» 0-1 intervalında gə
bölgüsünü mütələq bərabərlik və qeyri-bərabərlik bölgüsündən kənarlaşması g
xarakterizə olunur. Əgər butun vətəndaşların gəlirləri eynidirsə «Cinni əmsalı» s
olur. Hipotezə edilsə ki, bütün gəlirlər bir adamın əlində cəmləşmişdir, onda bu g
bərabər olacaqdır. Əmsalın vahidə yaxınlığı müvafiq ölkədə gəlirlərin qeyri-bəra
xəbər verir [53, 83, 86]. 
 
Yaşadığımız müasir dünyanı varlı hesab etmək olar. İndii qlobal bəşəri gə
dır. Kürreyi ərzin bir qütbündə orta insan ildə 40000$ qazanır. Digər qütbünd
 
121

---