E. M. Hacizadə

 
 
struktur və mahiyyətinin, mühüm indikatorlar şəbəkəsinin araşdırılması diapazonunda 
səmərəlidir. Bu araşdırma isə sosial siyasətin məqsəd və  məramının müqayisəli təhlil 
kontekstind
siallaşan bazar strukturu yaratmaq tələbi dayanır. 
şərtlər 
sırası
qları 
bə
yetkinləşdirən  şərtlər olaraq sosial 
müdafi
nteqrasiyası, uşaq fəqirliyinin 
xəbər
di münasibətlərin yeni subyektlərini formalaşdırılması, 
tisadi, sosial, siyasi, əsaslar yaratmaqla başlıca prinsipləri varlının kasıba, güclünün zəifə, 
ğlamın xəstəyə qarşılıqlı yardımları üzərində qurulan təminatlarla cəmiyyətdə sosial 
rın geniş və fəaliyyətli 
ümayəndəliklərinin yaradılması təşkil etməlidir. 
diyyatının inkişaf etdiyi müasir mərhələdə əməyə münasibət əsaslı dəyişiliklərə 
məru
 
rilməzliyi, istirahət,  əmək haqqı  və ümumiyyətlə bütün 
 etməlidirlər. Həmkarlar təşkilatları  təsərrüfat 
 bazar ölkələrində mövcud tələblərə, 
dan və  mənfəətdən eyni 
ölçüd
iyaların keçirilməsinə diqqət artırılmalıdır.
 
İqtisa
ə elmi interpretasiyasına əsaslanır. Burada həmçinin lokal çevrədə sosial islahatların 
gedişini açıqlamaq, mütərəqqi sayılan xarici dövlətlərdə intişar tapmış müvafiq sosial modellərlə 
paralellər aparmaq, sosial prioritetləri rəhbər tutan, vətəndaşlıq mövqelərinə istinad edən ədalətli 
cəmiyyət quruculuğunda ictimai təminatın təkmil və daim mütəmmadi təkmilləşən optimal 
sistemini - so
Yeni sosial təminatlar sisteminin təşəkkül quruculuğunda daha yetərli konkretlik tələb 
olunur. Vurğulandığı kimi aztəminatlı vətəndaşların say tərkibini azaltmaq istiqamətində xüsusi 
dövlət proqramlarının hazırlanması, yoxsul təbəqənin ehtiyaclarının dolğun ödənilməsi üçün 
ünvanlı qayğını  təmin edən sosial-iqtisadi konturlu mexanizmlərin yaradılması vacib 
nda dayanır. Sosial təminatlar sisteminin əsasını sosial müdafiə  təşkil edir. Ayrıca 
götürülmüş ölkə çevrəsində sosial müdafiə problemləri müxtəlif cür həllini tapır. Burada mühüm 
şərt dünyəvi qəbul olunmuş hüquqi dövlət prinsiplərinə  əsalandırılır, insan haq
yannaməsinin rəhbər tutulmasıdır. Sosial təminatı 
ənin ünvanlı sisteminin inkişafı,  əlillərin cəmiyyətə i
darlığı və məhdudlaşdırılması, pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi, əhali məşğulluğunun 
təminatı  və yeni iş yerlərinin açılması  və keyfiyyətli təhsil və  səhiyyə xidmətinə giriş kimi 
priortitetlər təşkil edir. Burada daha mühüm cəhət pensiyon tarazlığın əldə olunmasıdır. 
Sosial praqmatizmin əsas sosial məqsədlərini bütün hakimiyyət və hüquqi institutlar 
tərəfindən vətəndaş azadlığını ehtiva edən sosial təhlükəsizliyin təminatı, effekli mülkiyətçi, 
təşəbbüşkar sahibkar qismində iqtisa
iq
sa
konsensusa nailolma və birləşmə hüququ əsasında müxtəlif sosial təbəqələ
n
İqtisadiyyatın bazar sferasında inkişafını  təmin edən mühüm amillərdən biri də 
məşğulluğun mülayimləşdirilməsi, effektli əmək bazarının təşkili və  əməyin ödəniş sistemi 
təkmilləşməsi ilə bağlıdır. Əməyin ödəniş sistemi ilə bağı tədqiqat nəticələri belədir ki, işçinin 
peşəkarlığı və şəxsi töhvəsində ehtiva olunan, ləyaqətli həyat səviyyəsinə təminat verən ödəniş 
ölçüləri təyin edilməli, mərhələli olaraq büdcə sferasında işləyənlərin orta əmək haqqı 
ölçülərinin xalq təsərrüfatında çalışanlar səviyyəsinə qaldırılmalı, işçilər qeyri-ödəniş qabiliyətli 
iş verənlərdən müdafiə olunmalı  və vergi sisteminin iqtisadi reallıqlara uyğun mütəmmadi 
təkmilləşdirilməsi həyata keçirilməlidir. 
Bazar iqtisa
zqalmalıdır. Bu sahədə həmkarlar ittifaqları xüsusilə fərqlənməli,əməyin təşkili, mühafizəsi,
iş rejimi, işçilərin istismarının yolve
sosial müdafiə  məsələlərin həllində aktiv iştirak
subyektlərinin bir şöbəsinə çevrilməməli, klassik
standartlara uyğun olaraq sosial müdafiənin yardımçısı olmalıdırlar. 
Bir sıra Qərb ölkələrində tibbi və pensiya sığortası  əmək haqqın
ə götürülür. ABŞ-da muzdlu işçilərin  əmək haqqında bu məqsədlər üçün 7,5% vergi 
tutulur. İsveçdə sosial fondlar tam olaraq dövlət tərəfindən formalaşdırılır. Yaponiyada isə sosial 
sığorta ödənişləri orta əmək haqqının 7%-i həcmindədir [127, 134]. 
Əldə olunan mənfəət hesabına müxtəlif fondlar, iqtisadi həvəsləndirmə, sabitləşmə, sosial 
iqtisadi inkişaf və digər fondların yaradılmasına ehtiyaclar vardır. Bu fondlar hesabına 
personalın sosia vəziyyətini mümkün qədər yaxşılaşdırmaq, məhsuldarlığım artırılmasında 
stimullar  əldə etmək mümkündür. Bununla beləbu fondların məzmununda da dəyişikliklər 
aparılmalı, onların funksional qayəsi bazar prinsiplərinə adaptasiya olunmalıdır. ETT-nin yüksək 
inkişafetdiyi qayğı ilə yanaşılmalı  işçilərin təhsil və ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsinə 
müəssisə  və  təşkilatlarda müntəzəm attestas
diyyatın maksimal dövlətsizləşdirilməsi və onun struktur yenidənqurmasının təminatı, 
 
124

---

 
 
mülkiyyət və  təsərrüfat formalarının iqtisadi bərabər hüquqluluğu, maliyyə, kredit, pul 
infrastrukturunun sağlamlaşdırılması, inflyasiya proseslərinin təcridi, qiymətyaratmada xərclər 
modelindən mərhələli uzaqlaşma, iqtisadiyyatın elmi təminatının inhisarsızlaşdırılması, milli 
bazarın yenidən təşkili, təhsil və peşə hazırlığında qeyri-bazar təzahürlü oriyentasiyanın ləğvi 
kimi aspektlər bu çevrənin özəklərini təşkil edir. 
Sosial infrastruktur elementlərini sosial siyasətin əsas məqsədlərində ifadə olunan əhalinin 
həyat keyfiyyətinin yüksəlişi, onun rifahı  və uzunömürlülük səviyyəsinin artımı, sağlam, aktiv 
yarad
rın həyat 
ömrü
göstərirlər. Sosial yüksəliş kortəbii faktorlar 
çevrə
sosial sferanın yüksəliş templəri ilə ahəngdarlıq təşkil 
edir. 
fiyyət yüksəlişini daha irəli 
plana
tasiyasından aslı olmayaraq 
insan
ıcı nəslin formalaşması və təkrar istehsalı səciyyələndirir. Sosial infrastruktur problemləri 
həmçinin insanın artan sosial tələblərinin dolğun təminatı fonunda mənzil  şəraitinin keyfiyyət 
yüksəlişi, kommunal məskunlaşmanın ləğvi, məqsədyönlü fəaliyyətə, həyat və əməyin ekoloji və 
erqonomik  şəraitinin yaxşılaşmasına rəğmən yeni mədəni sferanın təşkili, məhsuldarlığın 
artımında peşəkar təhsilin yüksəlişi,  əmtəə  və xidmətlərin həcm genişliyi,  əhalinin 
ödənişqabiliyyətinin artımı, gənclərə  və  təqaüdçülərə qayğının və  həmçinin  əhalinin bütün 
qrupları üzrə sosial müdafiənin gücləndirilməsində ehtiva olunur [12, 55, 67]. 
Bazar iqtisadiyyatı  şəraitində aztəminatlı  əhali qruplarının həyat səviyyəsinin 
yaxşılaşdırılmasında dövlətin, ictimai təşkilatların rolu daim artmaqdadır. Bu baxımdan hər iki 
istiqamətdə sosial çətinliyin mülayimləşdirilməsi sahəsində  işlər davam etdirilməlidir. Kiçik 
biznesi təşviq edən bazar iqtisadiyyatında çoxfunksiyalı işküzar mərkəzlərin yaradılması, sosial 
oriyentasiyalı praqramların işlənib hazırlanması da əhəmiyyətlidir. Dövlət öz vətəndaşla
nün artırılmasına yardım edən  ən çətin tədbirləri hədəf seçməli və onun reallaşmasında 
əlindən gələni əsirgəməməlidir. 
Sosial təminatın yaxşılaşdırılması, təqaüdlərin artırılması yaşlı  əhali nəslinin ümümi 
problemlərinin önündə gedir. Həyati sağlam normal yaşayış ahıl  əhalinin uzun illər aktiv 
çalışdığına rəğmən təqayüdə  çıxdıqda da əsaslı  çətinlik çəkməməsində sosial təminatın 
yüksəlişini şərtləndirir. Təqyüdçülərin sosial problemlərinin öyrənilməsi, arşdırılması ilə dövlət 
orqanları ilə yanaşı ictimai təşkilatlar da səylər 
sində  təşəkkül tapmır. Burada ön yerdə iqtisadi imkanlar, resurslar faktoru və qayğı 
konteksində dövlətin tənzimləyici funksiyaları  qərar tutur. Dövlət sərəncamında olan bütün 
resursları  dəyrləndirməli və  səfərbər edərək səmərəli reallaşmaya nail olmalıdır. Sosial rifah 
məşğulluq probleminin tam həll etmədən yüksəliş tapa bilməz. Yeni iş yerlərini açılması, inkişaf 
tendensiyasına uyğun olaraq hər il nə qədər yeni iş obyektlərinin açılması və onu kerçəkləşdirən 
şarait və şərtlər müəyyən olunmalıdır. İndiki aktiv resurslar müqabilində diqqət və qayğı əhalinin 
pul və digər maddi gəlirlərin artırılmasına yönəlməlidir. 
Sosial infrastruktur komponentləri 
Bu baxımdan sosial sferanı xarakterizə edən mühüm iqtisadi göstəricilərin artımına nail 
olunmalıdır. Sosial sferanın  əsas iqtisadi göstəriciləri sırasında adambaşına düşən mənzil və 
sosial obyektlərin normal və optimal səviyyəyə çatdırılması, ticarət, xidmət və servisin 
yüksəlişini səciyyələndirən komponentlər durur. Bununla belə konret olan xarakterik 
xüsusiyyətlər də diqqət mərkəzində olmalıdır. Mənzil-kommunal təsərrüfatının, məişət 
xidmətinin, bədən tərbiyyəsi və idmanın, səhiyyənin, nəqliyyatın key
 çıxaramaq kərəklidir. Əhalinin komfortunun qayğısına qalmaq, onun yüksək sosial şəraitli 
həyatını təmin etmək vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun ayrılmaz prinsiplərindəndir [67]. 
Bəşəri yaşayışın müasir zərurətləri və inkişaf təmayülü rifahi tələblər yeni sosial sferanın 
formalaşmasını  şərtləndir. Bütün mütərəqqi ölkələrdə sistem oriyen
 yer üzünün əşrəfi kimi ön cərgədə qərar tutur. Böyük yaradanın himayəsi altında heç nə 
insan varlığından irəli deyildir və yaranışlar insanın təbii tələblərinin dolğun tərənnümünə 
xidmət etməlidir. 
 
 
6.7. Sosial müdafiə və effektivli pension təminat 
 
Sosial müdafiə problemləri konkret ölkə və sosial-iqtisadi formasiya kontekstində müxtəlif 
 
125

---