E. M. Hacizadə

 
 
xüsusiyyətlərini requlyatorlar təmsil edir. Requlyator və ya tənzimləyicilər indikatorun 
mahiyyətinə reaksiya mexanizmi funksiyasını yerinə yetirir. İndikator inteqral göstərici, 
multiplikator mahiyyəti daşıyaraq proses və  vəziyyətin keyfiyyət xarakteristikasının kəmiyyət 
təyinatını verir. Yalnız kəmiyyət konstatasiyasını verən göstəricidən fərqli olaraq indikator 
vektorlu, istiqamətverici xarakter daşıyır. İndikatorlar məhdud astana xarakterli olaraq obyektin 
idarə edilməsində kritik vəziyyəti siqnallaşdırır [17, 86]. 
İndikativ idarəetmə  və planlaşdırmanın ilk mütləq analitik mərhələsini proqnozlaşdırma 
təşkil edir. Proqnozlar təsnifatda obyekt və prosesin dəyişmə meylinin yazılışı,  şərhi üsulu və 
onu xarakterizə edən parametrlərin formalaşması üslubuna görə  fərqlənirlər. Təsnifatın birinci 
çevrə
 təkrar istehsalın parametrlərinin təyinatını əhatə edir. Ümumiyyətlə isə hər bir plan 
direk
6.2. 
ağıdan yuxarıya  yerli özünüidarəetmə  kimi iki strukturda 
təsnif
liberal-demokr
zamanlardan d
görüntüdə isə 
r,  əyəalət və bölgə konteksində mer, və 
burqomister kimi rü
Yerli özü
və bu funksiy
l
olaraq icmanın
icmanın gücsü
İctimai xadim
r. Millət azad 
si özlüyündə proqnoz göstəricisinin dinamikasını xarakterizə edən trendli və proqnoz 
göstərici-indikator, amillər prosesi-requlyatorun qarşılıqlı rabitəsi formasında ehtiva olunan 
faktorlu yanaşmaya bölünür. İkinci çevrədə genetik-resurs və normativ-məqsədli yanaşma 
dayanır.  Genetik yanaşma keçmiş, indiki və  gələcəyin kəsişməsini xarakterizə edən dayanıqlı 
meyllərin proqnozlaşmasına  əsaslanır.  Normativ yanaşma isə iqtisadi artım məqsədlərinə 
nailolmada
tivlə proqnozun sintezindən ibarət olmalıdır. Başqa sözlə təyin olunmuş məqsədli quruluş 
/teologiya/ və genetik /trendli yanaşma/ elmi əsaslandırılmalı  və onlar bir-biri ilə antiqonizm 
deyl, dialektik vəhdət təşkil etməlidir. 
Müasir mərhələdə bazar prinsiplərini rəhbər tutaraq Devid Korten, Piter Senc, Minsberq 
Henri, Omaye Keniti və digərləri idarəetməni empirik və nəzəri nailiyyətlərlə zənginləşdirərək, 
onun səmərəliliyinin artırılmasının yeni aspektlərini təklif etmişdir [117, 135]. 
 
 
Yerli özünü idarəetmə 
 
Ərəb mənşəli istilah kimi bələdiyyə  şəhər ismindən başlanğıc alaraq şəhər idarəetməsi 
ifadələndirir. Avroatlantik məkanda isə bu anlayış alman dilində ki, munisipalitet sözündən 
qaynaqlanaraq seçikli əsasda təşəkkül tapan yerli özünüidarəetmə sistemini xarakterizə edir. 
Bununla belə hər iki istilah yerli özünüidarəetmənin sinonimləri olaraq parafraz kimi işlənir. 
Sovet ensiklopediyalarında yerli özünüidarəetmə sisteminin dövlətlə birgə yarandığı 
göstərilir. Lakin elmi araşdırmalar təstiq edir ki, özünüidaretməyə əsaslanan ilk təşkilatlanmalar 
dövlətdən öncəki insan cəmiyyətlərinin təşəkkül çağlarına gedib çıxır. Dövlətin yarınışının başqa 
səbəbləri olsa da, o yerli özünüidarəetmə sistemlərini ləğv etməmişdir. Ümümiyyətlə yuxarıdan-
aşağıya - dövləti idarəetmə  və  aş
ləşdiriliən sosial idarəetmənin hər iki fenomeni uzun tarixi bir dövr ərzində qoşa 
adımlayaraq ya avtonom fəaliyyət göstərmiş və yaxud da qovuşaraq ümumi olan tam bir şəbəkə 
yaratmışlar. 
Sivilizasiyanın inkişafı tendensiyası yerli özünüidarəetmə sistemlərinə ikinci nəfəs gətirdi. 
XVIII yüzilliyin sonunda feodal və burcua sinflərinin rəqabət mübarizəsində yerli idarəetmə 
atik düşüncənin məhsulu kimi yenidən geniş dövriyyə  çıxış etdi. Elə bu 
a onun nəzəri prinsipləri geniş elmi çevrədə formalaşmağa başladı. Praktiki 
özünü idarəetmənin yerli sistemləri  şəhə
tbələrdə Avropada baş verən burcua inqilabları zamnında möhkəmləndi. 
nü idarəetmə nəzəriyyəsinin ilk ideoloqları dövlətin iqtisadiyyatda yeri olmadığını 
aların yerli özünü idarəetmə orqanlarına verilməsini üstün hesab etdi ər. Aktiv 
 özünüidarəetmə prinsiplərini işləmiş fransız alimləri F.Qure və A.Tokvil yalnız 
zlüyü şəraitində dövlət yaradımına əl uzadılması məqbuldur fikrini irəli sürdülər. 
 Aleksis Tokvilə /1805-1859/ münisipalitetlərə elmi-nəzəri anlam verən məhşur 
deyilmlər xasdır. Alim təstiq edirdi ki: «Müsipalitet millətin gücünü təyin edi
idarəetmə sistemi yarada bilər, lakin münisipalitetlərsiz o azadlıqın ruhunu qoruya bilməz». 
Fikrimizcə bu bələdiyyələr haqqında ən bariz fəlsəfi tezislərdən birididir. Müıvafiq interpretasiya 
bir daha göstərir ki, yerli özünüidarəetmə  təməlcə insan azadlığı, demokratiya prinsiplərinə 
 
109

---

 
 
söykənir və enerji qidasını məhz ondan alır. 
XIX əsr Avropası siyasi sistemin inkişaf istiqamətini icmanın azadlığı prinsipləri üzərində 
qoyaraq yerli özünü idarəetməyə  rəğbətini artırdı. Elə bu vaxtlardan başlayaraq özünü 
idarəetmənin triada formatlı ilk klassik paradiqması  təşəkkül tapdı. Bu yerli özünü idarəetmə 
üçbucaqına görə: 
 
hakimiyyətin əhaliyə və yaxud müvafiq ərazi secicilərinə mənsub olması; 
arı yaratmışlar.  Şərq dövlətinin modelinə uüğun olaraq 
burad
.  İslam aləmində 
ələdiyyə institunun məhsuldar formada inkişaf etdiyi ölkələr sırasında Türkiyə dövləti öncül 
övqe tutur. 
özünü idarəetmə şəbəkəsində bir neçə nəzəriyyəsini işləmişdir. 
u nəzəriyyələrin fövqündə ümumi olan postulat və prinsiplər yetərincədir. Eyniyyətlərlə  də 
kifay
nlar 
şəbək
va edərək özünün elastikliyi, nisbi çoxmüxtəlifliyi də fərqlənir [127, 134]. 
liyi 
mövc
 
daxili həyat məsələlərinin həllində müstətəqillik; 
 
kənardan təyin edilən orqanların olmaması kimi - prinsiplər rəhbər tutuldu. 
Qanun icmanı yaratmır, onu hazır şəkildə tapır ideyasının hakim olduğu həmən vaxtlarda 
yerli özünü idarəetmə sistemi öz statusunu daha da möhkəmləndirdi. 1831-ci ildə Belçika 
konstitutiyasında qanunverici, icara və  məhkəmə hakimiyyəti ilə yanaşı özünüidarəetməyə 
dördüncü hakimiyyət statusu verdi. XIX-XX əsrlər salnaməsi bir sıra siyasi sistem özəllikləri ilə 
yanaşı  həm də inkişaf trayektoriyasını yerli özünü idarəetmənin rəmzi altında keçirdi. Hazırda 
isə  bələdiyyə institutları ABŞ, Fransa, Almaniya, İsveçrə  və digər inkişaf etmiş Avropa 
ölkələrində geniş tərəqqiyə yetişmişdir. Bu meyl güclənməkdə davam edir və yeni-yeni sosial-
siyasi texnologiyalarla zənginləşir [105, 127]. 
İslam təməlçiliyində  də yeli özünü idarəetmə  təqdir olunur. Bir çox İslam dövlətləri öz 
tarixi inkişaflarında bələdiyyə  təsisatl
a icmaların idarə edilməsində təşəkkül tapmış bələdəyyə institutlu özünün tipologiyası ilə 
Qərbin müvafiq modellərindən fərqlənmişdir. Formalaşmaqda olan yeni İslam intibahı modern 
bələdiyyə sisteminin də idarəetmənin mühüm obyekti kimi qiymətləndirir
b
m
Dünya elmi menecmentin 
B
ətedici fərqliklər mövcuddur. Nəzəri-empirik spektirdə yerli özünü idarəetmənin açıq 
hakimiyyətin mühüm elementlərindən bir kimi ikili siyasi təbiətə malikliyi göstərilir: 
İnstitusional aspektdə özünü idarəetmə orqanları ölkənin dövlət idarəetmə mexanizminə 
inteqrasiya olunmuşlar. Belə ki, burada yerli özünüidarəetmə orqanları mövcud qanu
əsində daxili vergi yığımında müstəqil büdcə formalaşdırır, mənsub ərazinin istifadəsində 
renta sahibi və ekoloji mühafizəçi qismində  çıxış edir. Funksional aspektdə isə yerli 
özünüidarəetmə orqanları  vətəndaş  cəmiyyətinin  əsas elementlərindən birinə çevrilirlər. Buna 
görə  də yerli özünü idarəetmə sisteminə ikili muxtariyyətdə  təcəssüm olunan - dövlət və 
dövlətdənkənar nisbi müstəçqillik xasdır. Deyilənlərə əlavə olaraq qeyd edilməlidir ki, təşkilati 
planda  bələdiyyə hakimiyyəti məxsusi xüsusiyyətlərə malikdir. Buradakı toplumda idarəetmə 
şəbəkəsi  əhalinin tarixi inkişaf, demoqrafik quruluş, siyasi sistem və inzibati-ərazi bölgüsü 
şərtlərini ehti
Sisyasi elmlər metodikası  tərəfindən yerli özünü idarəetmənin tədqiqi müəyyən çətinlik 
doğurur.  İlk mürəkkəblik onunla bağıdır ki, lokal səviyyədə icmanın işlərinin idarəedilməsi 
hadisəsinin böyük tarixi inkişaf yolu keçməsinə baxmayaraq yerli özünü idarəetmənin dövlət 
idarəetməçsinə münasibətdə  dəqiq və dayanaqlı mahiyyət təqdimatı yoxdur. Digər çətinlik isə 
ondan ibarədir ki, dövlət quruluşunun köklü dəyişinliklər keçirdiyi, siyasətin  əsaslarının 
dəyilidiyi zamanlarda ictimai həyatın fakt və hadisələrini təsnifləşdirmək və təhlil etmək çətin
uddur. Daha bir mürəkkəblik isə çox yaxın keçmişdə olan hadisələrin təhlil mürəkkəbliyi 
ilə bağlıdır. Belə ki, onların həqiqi mahiyyəti, ictimai həyat konteksində  əhəmiyyəti yetkin 
ölçüdə təzahür etməmiş və aprobasiya nəticəliyinə tam nail olmamışdır. 
Yüksək inkişaf tapan bir sıra ölkələrin praktikası göstərir ki, yerli idarəetənin 
maliyyələşməsinidə dövlətin imkanları daha güclüdür. Dövlət bu sıradan daha mükəmməl 
institutdur. Dünya meqopolis nəhəngi Nyu-Yorkun 1976-ci ildə  kəskin maliyyə böhranı 
keçirməsi hadisəsi bu düşüncələrə daha empirik əsaslar gətirdi. Təcrübədən bəyan oldu ki, varlı, 
sosial sistemli dövlətin əslində yerli özünü idarəetməyə ehtiyacı yoxdur. Belə ki, burada resurslar 
mərkəzi qaydada son optimallıq çərçivəsində bölgüyə məruz qalır və hamını qane edən obrazda 
 
110

---