Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Lens qanununa görə qapalı konturda yaranan induksiya cərəyanı həmişə elə istiqamətdə axır ki, bu cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsi
- Elektromaqnit induksiyası qanunu.
215 onunla əks işarəli qütb yaratmaqla maqnit sahəsinin zəifləməsinə maneçilik törədir. Aydın olur ki, Lens qanununa görə qapalı konturda yaranan induksiya cərəyanı həmişə elə istiqamətdə axır ki, bu cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsi cərəyanın özünü yaradan maqnit sahəsinin dəyişməsinə maneçilik törətsin. Faradey müəyyən etmişdir ki, maqnit qapalı kontura nə qədər sürətlə yaxınlaşıb – uzaqlaşarsa, yaranan cərəyanın şiddəti o qədər böyük olar, yəni qapalı konturda yaranan induksiya cərəyanının şiddəti maqnit selinin dəyişmə sürəti ilə düz mütənasibdir: (mənfi işarəsi Lens qanunundan alınır). Elektromaqnit induksiyası qanunu. Bildiyimiz kimi, elektronların qapalı dövrədə hərəkətini təmin edən, yəni elektrik cərəyanını yaradan e.h.q. - dir. Bu halda da qapalı konturda induksiya cərəyanının yaranmasına səbəb e.h.q. – nin yaranmasıdır. Bunu, hadisənin mahiyyətinə uyğun olaraq, induksiya elektrik hərəkət qüvvəsi adlandırırlar. Deməli, əslində qapalı konturdan keçən maqnit selinin dəyişməsi induksiya e.h.q. – nin yaranması ilə nəticələnir ki, bu da öz növbəsində konturda induksiya cərəyanı yaradır. Tam dövrə üçün Om qanuna görə - dir. Bu hal üçün olacaq (cərəyan mənbəyi olmadığı üçün - dir). Burada və - uyğun olaraq induksiya elektrik hərəkət qüvvəsi və induksiya cərəyanının şiddətidir. Verilmiş kontur üçün olduğundan, cərəyan şiddəti e.h.q. ilə düz mütənasib olacaq. Onda şərtini və ya şəklində yazmaq olar. Bu ifadəyə əsasən induksiya EHQ maqnit selinin zamana görə dəyişmə sürətinə bərabər olur (elektromaqnit induksiyası qanunu). 216 Burulğanlı elektrik sahəsi. Elektromaqnit induksiyası qanunundan aydın olur ki, induksiya cərəyanının yaranması üçün maqnit seli zamana görə dəyişməlidir. Buna sabit maqnit sahəsində qapalı konturu fırlatmaqla və ya dəyişən maqnit sahəsində konturu sükunətdə saxlamaqla nail olmaq olar. Birincinin əsasında dəyişən cərəyan generatoru, ikincinin əsasında isə transformator adlanan qurğular yaratmaq mümkün olmuşdur. Məlum olduğu kimi, dəyişən cərəyan dəyişən cərəyan generatorlarının köməyi ilə alınır. Bunun üçün müəyyən hündürlüyə qaldırılmış suyun və ya buxarın köməyi ilə çərçivəni (qapalı konturu) sabit maqnit sahəsində fırlatmaq kifayətdir. Konturun fırlanması zamanı onunla birlikdə konturun sərbəst elektronları da hərəkət edəcək və bu zaman sabit maqnitin yaratdığı maqnit sahəsi Lorens qüvvəsi ilə hərəkət edən elektronlara təsir edərək onları qapalı dövrə boyunca hərəkət etməyə məcbur edəcək. Nəticədə elektronların qapalı dövrə boyunca hərəkəti konturda elektrik cərəyanı yaradacaq (şəkil 253). Artıq qeyd etdiyimiz kimi, iş prinsipi Şəkil 253. elektromaqnit induksiyası qanununa əsaslanmış ikinci cihaz transformator adlanan qurğudur. Bu cihaz bir - biri ilə əlaqəsi olmayan iki sarğacdan ibarətdir. Transformatorun birinci dolağı dəyişən cərəyan mənbəyinə qoşulduqda, ikinci dolaqda cərəyan yaranır (şəkil254). Əgər birinci dolaq sabit cərəyan mənbəyinə qoşularsa, ikinci dolaqda cərəyan yaranmır. Bu hadisə aşağıdakı kimi izah olunur. Şəkil 254. Sabit cərəyan mənbəyinə qoşulmuş birinci dolaqda sabit maqnit sahəsi yaranır. Sabit maqnit sahəsi isə sahədə sükunətdə olan ikinci dolaqda cərəyan yarada bilmir. Birinci dolağı dəyişən cərəyan mənbəyinə qoşduqda isə onun ətrafında dəyişən maqnit sahəsi yaranır. Bu dəyişən maqnit sahəsi isə sahədə sükunətdə olan ikinci konturun hüdudlandırdığı səthdən keçən maqnit selini dəyişdirir və nəticədə həmin dolaqda cərəyan yaranır. 217 Aydındır ki, sükunətdə olan ikinci konturdakı elektronları yalnız elektrik sahəsi hərəkətə gətirə bilər. Ona görə Maksvell hesab etmişdir ki, birinci dolaqda yaranan dəyişən maqnit sahəsi öz ətrafında elektrik sahəsi yarada bilir, yaranan elektrik sahəsi isə ikinci dolaqdakı elektronları hərəkətə gətirərək cərəyan yaradır. Birinci dolağı sabit cərəyan mənbəyinə qoşduqda isə, ona görə cərəyan yaranmır ki, sabit cərəyanın yaratdığı sabit maqnit sahəsi elektrik sahəsi yarada bilmir. Dediklərimizə yekun vuraraq, deyə bilərik ki, zamana görə dəyişən maqnit sahəsi elektrik sahəsi yarada bilir (Maksvell nəzəriyyəsi). Maksvell, əlavə olaraq, fərz etmişdir ki, əgər zamana görə dəyişən maqnit sahəsi elektrik sahəsi yarada bilirsə, onda zamana görə dəyişən elektrik sahəsi də maqnit sahəsi yaratmalıdır. Maksvell bununla elektromaqnit dalğalarının alına bilməsinin mümkünlüyünün əsasını qoymuşdur. Hers təcrübi yolla elektromaqnit dalğalarını ala bilmiş, onu müəyyən məsafəyə şüalandırmış, rus gəmi mühəndisi Popov isə elektromaqnit dalğalarından, ilk dəfə olaraq, radiorabitə yaratmaqda istifadə edə bilmişdir. Bu gün elektromaqnit dalğalarından radiorabitə, televiziya rabitəsi, mobil telefon rabitəsi, internet rabitəsi yaratmaqda, radiolokasiya işlərini həyata keçirməkdə böyük uğurla istifadə edirlər. Belə çıxır ki, elektrik sahəsi təkcə elektrik yükü tərəfindən deyil, həm də dəyişən maqnit sahəsi tərəfindən yaradılır. Dəyişən maqnit sahəsinin yaratdığı elektrik sahəsi, maqnit sahəsinin özü kimi burulğanlı sahədir, yəni onun da qüvvə xətləri qapalıdır. Dəyişən maqnit sahəsinin yaratdığı elektrik sahəsi bu xüsusiyyətinə görə də yükün yaratdığı elektrik sahəsindən fərqlənir. Öz-özünə induksiya. Sarğacdan keçən dəyişən cərəyan elə sarğacın özündə induksiya cərəyanı adlanan yeni cərəyan yaradır. Bu hadisə öz – özünə induksiya hadisəsi adlanır. Fərz edək ki, hər hansı naqildən dəyişən cərəyan keçir və onun yaxınlığında qapalı kontur yerləşdirilib (şəkil 255). Bu zaman naqildən keçən cərəyanın yaratdığı dəyişən maqnit sahəsində sükunətdə olan qapalı konturda induksiya cərəyanı yaranacaq. Şəkil 255. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|