ƏBÜLFƏZ ƏZİMLİ

Əbülfəz Əzimli
 _____________________________________  
 
 
56 
bədii  yaradıcılığının  estetik  qayəsinə  çevrildi.  Onun  “Şeyx 
Sənan” əsəri bu qayənin, bu idealın təsdiqidir. H. Cavidin faciə-
dəki ən böyük qələbəsi məhz həmin vahid məsləkin işığında izah 
edilir” ( 10, səh.410).  
Monoqrafiyanın  forma  və  mündəricə  xarakterinə  uyğun 
olaraq, tədqiqatçı Hüseyn Cavidin sənətə dair estetik baxışlarına 
da  çox  yığcam  və  konkret  şəkillərdən  yanaşmış,  şair-dramaturq 
Cavidin ədəbiyyata baxışını, əsasən, iki aspektdən şərh etmişdir: 
1)  ədəbi-nəzəri  mənbələr  aspektindən;  2)  romantizm  uğ-
runda mübarizə aspektindən. 
Birinci  məsələdə  o,  Cavidin  şeir,  sənət  haqqındakı  düşün-
cələrinin  ədəbi-nəzəri  mənbələrini  yada  salır;  onun  bədii  əsər-
lərində  («Nəcmi-geysudar»,  «İbtilayi-qəram».  «Şeir  məftunu» 
adlı  şeirlərində), elmi  məqalələrində («Müharibə  və ədəbiyyat», 
«Bir-ik  söz»,  «Cavablara  cavab,  yaxud  ikinci  və  son  rica», 
«Mirzə  Abdulla  Məhəmmədzadə,  A.Sur  yaxud  Abdulla  Tofiq» 
adlı  dərc  olunmuş  yazılarında)  irəli  sürdüyü  fikirlərinin  mövzu 
və ideya istiqamətlərini açıqlayır. Cavidin ədəbi-estetik görüşlə-
rində  Şərq  və  Qərb  ədəbiyyatı,  ədəbi  düşüncələri  ilə  bağlı  mə-
sələlərin  qoyuluşu  diqqəti  cəlb  edən  problemlərindən  idi,  başqa 
sözlə desək, Cavid romantizminin estetik yükü ümumədəbiyyat, 
ümumromantizm problemləri kontekstində idi.  
Hüseyn  Cavid  və  XIX  əsrin  sonu-XX  əsrin  əvvələri  Os-
manlı-türk  ədəbi  şəxsiyyətləri  məsələsi də Cavidin  ədəbi görüş-
lərinin,  bədii  yaradıcılıq  psixologiyasının  açımında  xüsusi  əhə-
miyyət  daşıyır.  Bu  mənada,  Hüseyn  Cavidin  Şərq  Poetikası, 
habelə  Qərb  ədəbiyyatı  ilə  bağlı  fikirləri,  osmanlı-türk  ədəbi 
mühitinə,  şairlərinə  münasibəti,  bədii-poetik  baxışları,  bədii 
yaradıcılıqda  forma-məzmun,  ideya axtarışları kompleks təhlili-
tədqiq tələb edir. Təbii ki, Kamran Əliyev monoqrafiyasında bu 
məsələləri  şərh-tədqiq  etmək  məqsədi  güdməmiş,  kitabın  quru-

---

____Romantizmdən eposa: tədqiqin Kamran Əliyev aydınlığı 
 
 
57 
luş-forma  tələblərinə  uyğun  olaraq,  məsələnin  tezisvari  təqdi-
mini verməyə çalışmışdır. 
Bu təqdimdə «Şeyx Sənan» əsəri ilə bağlı bir məsələyə öz 
münasibətimizi  bildirmək  istərdik. İndiyədək, ədəbiyyatşünaslar 
Şeyx  Sənan  obrazına  böyük  Şərq  (ümumdünya  təfəkkürünün, 
mənviyyatının  timsalı  olan  Şərq)  zehniyyətindən  yanaşılmamış, 
Şeyx  Sənanda  mahiyyət,  məntiq  deyil,  zahir  axtarmışlar.  Kam-
ranın  belə  bir  obrazlı  ifadə  söyləyir  ki,  “Şeyx  Sənanı  özünün 
ziyarətgah  olmağından  daha  çox,  Xumarın  ziyarətinə  getmək 
düşündürür» (səh,41).  
 Bu  doğrudur;  çünki  Şeyx  Sənan  bunu  (Eşqin  hikmətini) 
anlayana  kimi  böyük  hikmət, ruhaniyyət  məktəbi  keçmişdir.  O, 
insanı  kamilləşdirən  bir  gücə  –  Eşqə  qovuşmuşdur.  Belə  olan 
təqdirdə  tədqiqatçının  aşağıda  söylədiyi  fikir  də  əvvəlki  yanlış 
münasibətlərin  təsirinə  qapılmış  haldadır:  guya  «din  ecazkar-
lığını  itirir, gözəllik və  məhəbbət həqiqət səviyyəsinə  yüksəlir». 
Halbuki  Şeyx  Sənanda  ruhaniyyətin  təntənəsi  vardır  və  ona 
kamilliyi gətirən də o ruhaniyyətdir–Eşq aləmidir. Bu halda, din 
ecazkarlığını itirmir; əksinə Sənana eşq-məhəbbət ecazkarlığını 
verən elə o dindir-ruhaniyyətdir. Burada Z.Əkbərovun sitat kimi 
verilmiş–  «...əsl həqiqətin  isə  bütün din  və təriqətlərdən  yüksək 
olması» fikri də yanlışdır. 
«Romantizm  uğrunda  mübarizə»–  XX  əsr  romantizminin 
yaradıcılıq prinsiplərinin yaranması, formalşması mənasında an-
laşılmalıdır.  Tədqiqatçı,  romantizm  estetikasında  mühüm  faktor 
olan  bir  problemi–ədəbiyyat  və  həyat  bağlılıqlarının  idrakı  mə-
sələsini  nəzərdə tutaraq,  Cavidin  həyata  baxışının  estetik  cəhət-
lərini diqqət mərkəzinə çəkir. 
«Müharibə  və ədəbiyyat»  məqaləsində  isə  Kamran  Əliyev 
Hüseyn Cavidin idaya və bədii ifadə tərzinə görə məxsusi cəhət-
lərini  örnək  alır,  şairin  sənət  tələbini  təqdir  edir.  Bununla  bağlı 

---

Əbülfəz Əzimli
 _____________________________________  
 
 
58 
olaraq, tədqiqatçı şair Hüseyn Cavidin zəif şair və ədiblərə qarşı 
sərt  mövqeyini  əks  etdirən  fikirlərinə  istinadən  edir  və  hər  bir 
gedişdə  o,  böyük  şair-dramaturuqun  ədəbi  mövqeyini  açıqlayır. 
Tədqiqatçı  yazır:  «H.  Cavidin  yeni  ədəbiyyat  uğrunda  apardığı 
mübarizədə sənətə ictimai mətləblər və yüksək ideallıq baxımın-
dan yanaşma əsas prinsip idi. Ona görə də H.Cavidin mülahizə-
lərindəki  əsas  tənqid  istiqaməti  ideyasız,  təsirsiz  əsərlərə  qarşı 
çevrilmişdir. Romantik sənətkar öz fikrini sərt və amansız şəkil-
də bildirir: “Firdovsi, Sədi, Nizami, Hafiz, Xəyyam kimi nadire-
yi-fitrəttəblər müstəsna, onlardan sonra gəlib də dünyanı beş qu-
ruşa  almayan  zahidməslək  ədiblər,  laübalı  və  məsxərəci  şairlər, 
əxlaqsız  və  yaltaq  məddahlar,  əcəba  hansı rəzalət qaldı ki,  yap-
madılar? Nə saçmalar, nə uydurmalar yapmadılar?» (10, səh.45). 
Cavidin  bu  fikirləri  XX  əsrin  20-30-cü  illərindəki  ab-ha-
vaya qarşı sərt bir münasibət idi. Kamran Əliyev Cavidin başqa 
bir  yazısındakı  –  «Həsbi-hal»  («Həqiqət»,  may,  iyun  1910) 
məqaləsindəki  fikirlərini  ədəbi  mübarizə  üçün  xarakterik  sayır 
və burada söz və onun ifadə poetikası ilə əlaqədar olaraq, Cavi-
din  estetik  qənatələrini,  bədiiliyə  dair  poetik  tələblərini  önə  çə-
kir: «Hər söz sahibinin sözü  ilk öncə ruhi  ilə, vicdanı  ilə üzləş-
məli,  müvəffəqiyyət etməli, sonra müxatibə söylənilməlidir. Bir 
ərəb ədibi deyir ki, «qəlbdən çıxan sözlər daima qəlbə nüfuz edə 
bilər..». 
Demək ki, sözün təsirbəxş olması üçün söz söyləyənin eyi 
bir  qəlbə,  parlaq  bir  vicdana,  gözəl  bir  əxlaqa,  həqiqi  bir 
məlumata  malik  olması  icab  ediyor»  (10,  səh.48).  Göründüyü 
kimi,  tədqiqatçı,  Cavidin  sözə,  ədəbiyyata  baxışları  üçün  ən 
xarakterik olan cəhətləri yada salır. 
Ümumiyyətlə,  Cavid  şeirə,  bədii  sözə  ən  dramatik  tələb-
lərdən,  psixoloji-fəlsəfi  konseptuallıqdan  yanaşırdı.  XX  əsrin 
Romantizm  estetikası  üçün  ədəbiyyat  və  həyat,  ədəbiyyat  və 

---