ƏBÜLFƏZ ƏZİMLİ

____Romantizmdən eposa: tədqiqin Kamran Əliyev aydınlığı 
 
 
59 
cəmiyyət  problemləri  insan  və  cəmiyyət  problemi  demək  idi. 
Hüseyn Cavid və müasirlərinin – Mirzə Cəlil, Mirzə Ələkbər Sa-
bir,  Əbdürrəhim  bəy  Haqverdiyev,  Əlibəy  Hüseynzadə,  Mə-
həmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Seyid Hüseyn, Yu-
sif  Vəzir  Çəmənzəmənli  və  Cəfər  Cabbarlının  sənətkar  (yazıçı) 
mövqeylərinin əsasında da bu məsələlər dayanırdı. 
Mövzu  seçimi,  həyat  həqiqətlərinin  bədii  əksi  problemləri 
Cavidin  yeni  ədəbiyyat  uğrunda  mübarizəsi  üçün  xarakterik 
tələblər  idi.  Bu  mənada,  Hüseyn  Cavidin  Romantizmin  ideya-
məzmununa,  bədii-poetik  ifadə  xüsusiyyətlərinə  dair  estetik  qə-
naətləri  onun  yaradıcılığına  xas  olan  bədii  keyfiyyətlərin,  ideo-
loji  inikasın  əsasına  bağlı  idi.  Kamran  Əliyev  həyatı  inikas 
poetikasında  Cavidin  simvollardan  «Xəyal»  və  «Uzaq»,  «anla-
yışlarından»  istifadə  prinsipinin  romantizm  üçün  xarakterik 
keyfiyyətlərdən olduğunu söyləyir. 
Yeni  forma  və  məzmun  tələbi,  dram  və  teatr  vasitəsilə 
həyat və cəmiyyət gerçəkliklərini əks etdirmək, xalqa çatdırmaq 
prinsipləri  Cavid  romantizminin  poetika  sturukturunda  başlıca 
estetik  şərtlər  idi.  Cavid  ədəbiyyata  metodlar  sxematizmindən 
deyil, böyük sənət tələblərindən qiymət verirdi. Buna görə idi ki, 
o,  Mirzə  ələkbər  Sabirin  şəxsiyyətini  milli  ədəbiyyatın  böyük-
lüyü ucalığından qiymətləndirirdi: «O lətif və düzgün sima hala 
gözümün  önündə  təcəssüm  edib  duruyor.  Qafqaz  eylə  nadir  bir 
vücuda çətinliklə nail ola bilər» («Nakamlıq». «İqbal» qəzeti, 14 
may 1912). 
Hüseyn  Cavidin  özü  də  Böyük  ədəbiyyatın  nadir  vücud-
larından  idi.  Kamran  Əliyev  “Hüseyn  Cavid:  həyat  və  yaradı-
cılığı”  monoqrafiyasında  Cavidin  şəxsiyyəti  ilə  ədəbi  mövqeyi 
məsələsini də bu aspektdən izah etməyə çalışmışdır. 
 
 

---

Əbülfəz Əzimli
 _____________________________________  
 
 
60 
QAYNAQLAR 
  
 1.  H.  Cavidin  125  illik  yubileyinin  keçirilməsi  haqqında 
Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  17  aprel  2007-ci  il  sə-
rəncamı. 
 2. Cəfər Məmməd. Hüseyn Cavid. Bakı, Azərnəşr, 1960. 
 3. Cəfər Məmməd. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm. 
Bakı, Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, 1963. 
 4.  Əlioğlu  Məsud.  Hüseyn  Cavidin  romantizmi.  Bakı, 
Azərnəşr, 1975.  
 5.  Əliyev  Kamran.  Azərbaycan  romantiklərinin  ədəbi-
nəzəri görüşləri. Bakı. Elm, 1985. 
 6.  Əliyev  Kamran.  Hüseyn  Cavidin  şəxsiyyəti  və 
poetikası» ,Bakı,1997.  
 7.  Əliyev  Kamran.  «Mirzə  Fətəlidən  Hüseyn  Cavidə»  . 
Bakı, 1998.   
 8. Əliyev Kamran. Cavid möcüzəsi. Bakı, Nurlan, 2002. 
 9.  Əliyev  Kamran.  Azərbaycan  romantizminin  poetikası. 
Bakı, Elm 2002.    
 10. Əliyev Kamran. Hüseyn Cavid: həyatı və yaradıcılığı. 
Bakı, Elm, 2008. 
 11.  Əzimli  Əbülfəz  Tahir.  Yeni  dövr  tənqidi  və  tənqid. 
Bakı, Elm. 2001. 
 
 
             
     
 

---

____Romantizmdən eposa: tədqiqin Kamran Əliyev aydınlığı 
 
 
61 
II FƏSİL 
 
EPOSUN POETİKASI ÜZRƏ 
YENİ TƏDQİQ VƏ TƏHLİL İŞARƏLƏRİ 
 
(“Kitabi-Dədə Qorqud”a münasibətdə struktur özəlliklərin 
təqdimi və yeni açimlar) 
 
2.1.  DASTANIN  İFADƏ  ŞƏKİLLƏRİ  ÜZRƏ  ETNO-
POETİKA MƏSƏLƏLƏRİNƏ DAİR YENİ TƏDQİQ MEYLİ 
  
“Kitabi-Dədə  Qorqud”  Söz  dünyasının  Dünya  ədəbiyya-
tına  yeni  Keşfi-hediyyəsi  oldu.  Dədə  Qorqud  müdrik  bır  şəx-
siyyət, alim, ozan kimi  xalq  mədəniyyətinin, Türk düşüncəsinin 
fövqəladə  təmsilçisi  idi.  O,  hər  şeydən  əvvəl,  Yeni  dünyanın 
müdrik  şəxsiyyəti  kimi  –  ümumdünya  elmi  ictimaiyyətini 
heyrətdə qoydu.  
Son  iki  yüz  il  ərzində  ədəbiyyatşünaslıq  aləmində  Dədə 
Qorqud dastanlarının tədqiqi, öyrənilməsi ilə bağlı bır sıra uğur-
lar qazanıldı:  
- ilkin olaraq, ədəbiyyatşünaslar Dədə Qorqudun şəxsiyyəti 
ilə  bağlı  bəzi  gerçəkliklərə  üz  tutdular:  xüsusilə  onu,  doğru 
olaraq,  bir  şəxsiyyət  kimi  səciyyələndirdilər  və  dastanı  da  bu 
gerçəklik müstəvisindən tədqiq etdilər;  
-  ikinci  bir  halda,  ədəbi-elmi  ictimaiyyət,  oxucular  Dədə 
Qorqudun  söyləmində  bugünədək  gəlib  çatan  dastanların  mətni 
ilə tanış oldular;  
- üçüncü – başqa bir halda, əsas kəşflərdən biri ondan iba-
rət  oldu  ki,  “Dədə  Qorqud  kitabı”  oğuzların,  Azərbaycan  türk-
lərinin  ədəbi  abidəsidir:  onun  söyləm  dili  Öz  Türkcedir,  Oğuz-
ların xalis xalq elminin Türkcesi – Azəri Türkcesidir; 

---

Əbülfəz Əzimli
 _____________________________________  
 
 
62 
- dördüncüsü, daha bir yenilik o oldu ki, yazıya alındığı za-
mandan  asılı  olmayaraq,  Dədə  Qorqudun  söyləm  dili  olduğu 
kimi yazıya alınıb. 
 Beləliklə,  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  Azərbaycan  ədəbiyyatı 
tarixindən  gələn  yeni  bir  ədəbi  möcüzə  idi;  və  “Kitabi-Dədə 
Qorqud”  təkcə  Azərbaycan  türklərinin  deyil,  bütün  Türk  Dün-
yası  Ədəbiyyatlarının  kimlik,  məkan  və  zaman  mənsubluğunu 
göstərən  ədəbi  abidə  Kitabı,  xalq  elminin,  Türk  milli  və  bəşəri 
mənsubluğunun potensial gücünü  əks etdirən sənət, mədəniyyət 
və mənəviyyat dastanıdır. 
 “Kitabi-Dədə  Qorqud”  barəsində  indiyədək  nə  qədər 
tədqiqlər  aparılsa  da,  yenə  də  hələ  onun  nə  qədər  açılmamış 
sirləri vardır; sözsüz ki, bu açılmamış sirlər yeni tədqiqlər, təhlil 
və  təsbitlər  tələb  edir.  Bu  anlamda,  Dastan  hər  zaman  tədqi-
qatçıların maraq və heyrətinin dairəsində olacaqdır.  
 XXI  əsrə  təzəcə  qədəm  qoymuşuq:  bu  gün  də  ədəbiy-
yatşünaslıq  “Kitabi-Dədə  Qorqud”a  müraciət  etmək  ehtiyacı 
içərisində olduğunu unutmur. Buna görə də Dastanın bədii özəl-
liklərinin  yeni  əlamət  və  nişanları  haqqında  hələ  nə  qədər  təh-
lillər, filoloji araşdırmalar aparılacaqdır. 
 Budur, ədəbiyyatşünas, Kamran  Əliyevin  “Dədə  Qorqud” 
dastanları ilə bağlı müraciətləri də öyrənmənin yeni zamanı üçün 
diqqətəlayiqdir. Kamran Əliyev 2011-ci ildə “Eposun poetikası: 
“Dədə  qorqud”  və  “Koroğlu”  adlı  bir  kitab  nəşr  etdirdi.  Kitaba 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”  və  “Koroğlu”  dastanları  ilə  bağlı  araş-
dırmalarını  daxil  edən  Kamran  məsələlərə  vahid  bir  müstəvi 
üzərindən  yanaşmışdır:  hər  şeydən  əvvəl,  tədqiqatçı  “Kitabi-
Dədə  Qorqud”  dastanlarının,  habelə  “Koroğlu”  dastanının  bədii 
ifadə  hallarından,  qəhrəmanların  xarakter  situasiyalarından,  on-
ların  həyat  və  məişət,  düşüncə  və  təfəkkür  məziyyətlərindən 
bəhs etmək məsələsinə önəm verdi. Bu əsasla tədqiqatçı bir sıra 

---