ƏBÜLFƏZ ƏZİMLİ
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbülfəz Əzimli _____________________________________
- Romantizmi subyektiv meyl hesab edənlərin özləri sub- yektivizmə qapılmışlar.
Əbülfəz Əzimli _____________________________________ 14 realizm faciələrə təmkinlidir. Romantizm estetikasında bu təmkinə təmkinlə yanaşmaqdan başqa bir də ciddi dramatizm vardır. Bu halda belə deyə bilərik ki, təmkin hədlərini aşmaq, gizli bir lövhə, guşə saxlamağa belə səbr göstərə bilməmək-romantizmdir. Yəni bütün real təfsilatların daxili dərinliyinə getmək, gizlin və psixoloji halı təsvir etmək romantizm poetikası üçün xarakterik cəhətlərdər. Realizm poetikasında da bu əlamətlər səciyyəvi və xarak- terikdir: lakin romantizm gerçəkliyin faciə məzmunlarını xüsusi ifadə tərzlərilə əks etdirmək baxımından coşğun və sərt, eyni zamanda məhrəm və yumşaq ifadə psixologizminə malikdir. Bu anlamda, “dünyanın sarsıntılar içində, qərarsız olduğu barədə hiss və qənaətlər romantizm üşün səciyyəvi idi”(səh.152). Bununla belə aşağıdakı daha bir subyektiv yanlışlığa fikir verin, görün Məhəmməd Hadinin və Hüseyn Cavidin yaradıcı- lığında hansı cəhətlər “kəskin ziddiyyət” hesab edilir: ”M.Hadi və H.Cavid yaxşı əsərlərində köhnə dünyanı lənətləyir, zülm və ədalətsizliyə qarşı çıxır, xoşbəxt, işıqlı gələcək arzulayır, azad məhəbbəti tərənnüm edir, dini mövhumatı (! - Ə.) pisləyirdilər” (səh.152). Görəsən, zülm və ədalətsizliyə qarşı çıxmaq, xoşbəxt, işıqlı gələcək arzulamaq, azad məhəbbəti tərənnüm etmək nə vaxtdan qüsur hesab edilib? “Qısa estetika lüğəti”ndə də romantik sənətkarın gerçəkliyə münasibətinə yanlış, birtərəfli baxış vardır. Orada belə deyilir: ”Ro- mantizm həyatı əks etdirməyin elə bir metodudur ki, burada sənət- karın təsvir obyektinə münasibətini bildirmək səyi gerçəklik fakt- larının özünü göstərməyə nisbətən üstünlük təşkil edir, bu da bədii əsərin özünəməxsus coşqunluğuna, yüksək emosionallığına səbəb olur” (B., Azərnəşr, 1970, 463 səh., səh. 329). “Təsvir obyektinə münasibət bildirmək”, ümumiyyətlə, yaradıcılıq poetikası üçün tipik haldır. Bədii əsərdə yazıçının “özünəməxsus coşqunluğu” və “yük- sək emosionallığı” da bədiiliyin ən ali keyfiyyətlərindən deyilmi? ____Romantizmdən eposa: tədqiqin Kamran Əliyev aydınlığı 15 Halbuki elə həmin yerdə deyilir ki, realizm də, romantizm də “həyati prosesin eyni qanunauyğunluqlarını əks etdirir”. Ro- mantik sənətkarların cəmiyyətə, ictimai-mənəvi həyatda hökm sürən təbədüllatlarına münasibətində tam real bir münasibət vardır; və yenə də həmin estetika lüğətində deyildiyi kimi, ”Ro- mantik cərəyanın meydana gəlməsi ictimai mübarizənin kəskin- ləşməsi ilə, ictimai varlığın qeyri-kamilliyinə qarşı cəmiyyətin mütərəqqi qüvvələri içərisində etirazın artması ilə bağlı olmuş- dur” (s.331). Deməli, romantizm elə bir yüksək ifadə poetikasına malikdir ki, orada “ictimai mübarizənin”-ictimai ziddiyyətlərin kəskin və sərt məzmunları ifadə edilir, “ictimai varlığın qeyri- kamilliyinə qarşı” etiraz canlı və aktivdir; bu, romantik sənətka- rın mövqeyini və maraqlarını daha aydın ifadə edir. Romantizm obrazlarının “yeni ictimai amallar təbliğ etmə- si romantik sənətkarların fəal həyat mövqelərindən irəli gəlmir- mi? Elə isə, romantizmin meydana gəlməsini subyektivizm əlaməti olduğunu söyləmək hansı ədəbi normaya sığır? Başqa bir halda, göstərilir ki, romantizmin meydana gəlməsi “sənətdə subyektivizm meyllərinin güclənməsinə, sənətkarın onu təmin etməyən varlığa qarşı, bir çox hallarda, dumanlı və şərti olsa da, yeni ictimai amallar təbliğ edən obrazlar silsiləsi irəli sürməsinə səbəb olmuşdur. Romantizmin şərti, fantastik, mübaliğəli obrazlara meyl göstərməsi də buradan irəli gəlir” (Qısa es.lüğ. səh.331). Bu- rada romantik sənətkarın obrazlar silsiləsinin cəmiyyətdəki haqsız- lıqlara qarşı mövqeləri “dumanlı və şərti” adlandırılması da roman- tizm qarşısında şərt qoyma meylindən irəli gəlmişdir. Halbuki nə realizmin, nə də romantizmin qarşısında şərtlər qoymaq olmaz: bu, hər hansı bir siyasi subyektivizmdən başqa bir şey deyil: bizdə si- yasi bir doktrina olmaqla romantizm tənqid hədəfi kimi seçilmişdir. Romantizmi subyektiv meyl hesab edənlərin özləri sub- yektivizmə qapılmışlar. Məsələn, 9-ci sinif “Ədəbiyyat” dərs- Əbülfəz Əzimli _____________________________________ 16 liyində romantizm yaradıcılıq metodu belə izah edilir: ”ro- mantizm yaradıcılıq metodu ilə yazılan əsərdə təsvir olunan həyat hadisəsinə yazıçının subyektiv münasibəti üstünlük təşkil edir. Romantik sənətkar öz qarşısına həyatı olduğu kimi, dəqiq təsvir etmək vəzifəsini qoymur. O daha çox həyatın öz xəyalında canlandırdığı, arzuladığı kimi dəyişdirilməsinə çalışır. Sənətkar real varlığa öz münasibətini bildirmək, öz xəyalında reallıqdan uzaq bir dünyanın obrazını yaratmaq və bu yolla oxucuya arzu və istəklərini çatdırmaq istəyir” (Ədəbiyyat”, IX sinif üçün dərslik. B.Həsənli, N.Nəcəfov. Bakı, ”Xəzər” nəşriyyatı, 2009, səh.52). Nə qədər yanlış və diqqəti azdırmağa xidmət edən yanaş- ma tərzi! Necə yəni “romantik sənətkar öz qarşısına həyatı olduğu kimi, dəqiq təsvir etmək vəzifəsini qoymur”? Əgər romantik sənətkar bu dərəcədə canlı və dəqiq əks etdirməsəydi, onda niyə onun təsvirlərindən qorxurdular? Hansı romantik sənətkarın əsə- rində xəyalın canlandırdığı, gerçək olmayan məzmun var? Hansı romantik sənətkarın əsərində “reallıqdan uzaq bir dünyanın ob- razı yaradılıb”? Xeyr, hörmətli nəzəriyyə quraşdıranlar, roman- tiklər həyatın ən real və tipik məzmunlarını əks etdirmişlər, on- lar faciələrə passiv və ətalət halında yanaşa bilməzdilər. Vissarion Qriqoriyeviç Belinski poeziyanı bədii məzmun və ifadəsinə, həyat hadisələrini qavrama, əksetdirmə tipinə görə iki yerə ayırır: 1) ideal poeziya; 2) real poeziya. İdeal olan realdan üstündür. Romantik poeziya-ideal poezi- ya növüdür. Çünki “romantik yaradıcılıq tipi, hər şeydən əvvəl, varlığın yenidən canlandırılması meyli ilə xarakterizə olunur” və romantik sənətkar “varlığa tam, real münasibət” bəsləyir (Qısa estetika lüğəti, səh.229-230). Romantizmə də bu konseptuallıqdan yanaşmaq gərək idi. Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|