ƏHMƏd-cabiR ƏHMƏdov zeytun və zeytun yağI (Monoqrafiya)

1.5. Zeytunun becərilməsi üsulları
Zeytun bitkisi toxum, calaq, firqəndə, pöhrə və çiliklərlə artırılır. Bitki toxumlarla artırıldıqda nəslin qiymətli əlamətləri çox parçalanır. Ona görə də bu üsul ən çox seleksiya işlərində tətbiq olunur. İki üsulun – calaqetmə və yarım odunlaşmış zoğlardan hazırlanmış qələmlərlə çoxaldılmanın prakriki əhəmiyyəti daha çoxdur.
Ağacların bar verməsi bitkinin artırılma üsulundan asılıdır. Toxum üsulu ilə artırıldıqda bitkilər 7 – 10 yaşında, calaq edildikdə 5 – 6- cı ili, qələmlə artırıldıqda 4 – 5- ci ili bar verir. Bitkilər 15 ilə 50 yaş arasında daha intensiv məhsul verir. Buna baxmayaraq 200 və daha çox yaşı olan ağaclar da bol məhsul verir. Bitkinin sortundan asılı olaraq 15 – 20 yaşlı ağacların məhsulu 15- dən 50 kq- dək, rekord ağaclarınınkı isə 80- 90 kq olur.
Yabanı zeytun, habelə qışadavamlı yerli sortlardan Azərbaycan zeytunu, Buzovna zeytunu və başqaları calaqaltı hesab olunur. Zeytunun artırılmasında calaqaltı materialın - zeytun toxmacarlarıın yetişdirilməsi xeyli çətinlik törədir. Zeytunun qalın, bərk çəyirdəyi yazda torpağa əkiləndən 8 – 12 ay sonra cücərir. Çəyirdəklərin cücərməsini tezləşdirmək və toxumların bərabər cücərməsinə nail olmaq üçün onları səpindən qabaq müxtəlif üsullarla emal edirlər. Bunlardan başlıcaları bioloji ( Y.S. Xramovun işləyib hazırladığı) və meaxniki emal üsuludur.
B i o l o j i ü s u l açıq stratifikasiya prinsipinə əsaslanır və aşağıdakı kimi edilir. Zeytunun meyvəsi tam yetişdikdən sonra ətindən çıxarılır, 24 – 36 saat suda isladılır (suyun temperaturu 25⁰C olmalıdır), sonra həmin çəyirdəkləri xırda yeşiyə 20 – 25 sm qalınlığında töküb kisə parçası ilə örtür və temperaturu 18⁰C olan sərin binada 15 gün saxlayırlar. Bu müddət ərzində toxumları hər gün qarışdırır və azacıq nəm halda saxlayırlar. Nəticədə toxumlarda yapışqan maddəsi əmələ gəlir. Bu maddə çəyirdəklərin məsamələrini və qapaqcıqlarını yapışdırır. Sonra həmin maddə tədricən dağılır və çəyirdəyin divarları açılır, toxum hava və rütubət alaraq , cücərməyə başlayır. Bütün proses 30- 65 gün çəkir (sortdan və çəyirdəyin qalınlığından asılı olaraq). Toxumları aprel – may və avqustda səpirlər; 1 – 3 aydan sonra toxumlar kütləvi halda cücərib çıxır.
M e x a n i k i ü s u l çəyirdəklərin şişmər tərəfini xüsusi qayçı və ya bağban qayçısı (sekator) ilə kəsməkdən ibarətdir. Bu zaman toxum sərbəst olaraq hava və rütubət alır, 2 – 4 aydan sonra cücərməyə başlayır. Toxumu hər kavdrat metr sahəyə 1 kq hesabı ilə ləklərə və ya istişitilliklərə səpib 2 – 3 sm dərinlikdə basdırırlar.
Vegetasiya müddətində əkinə qulluq suvarmaqdan, yumşaltmaqdan və alaqları vurmaqdan ibarətdir.
Gələn ilin yazında (aprel – may aylarında) cərgələr arasında 90 – 100 sm məsafə saxlayaraq, bitkiləri bir- birindən 40 – 50 sm aralı yumşaldılmış tarlaya əkirlər. Sahələrdəki calaq olunacaq toxmacarlara edilən qulluq meyvəçilikdə edilən ümumi qayda üzrə aparılır.
Əkindən üç il sonra (mart – aprel aylarında) calaqaltının calaq vurulacaq yerinin diametri 8 – 10 mm- ə çatdiqda onlara calaq vururlar. Çilikləri keçənilki zoğların yaxşısından calaq vurulan gün və ya ondan 1 – 2 gün qabaq tədarük edirlər. Calaq edilən bitkilərin 80 – 90%- i tutur.
Zeytunun bu üsul ilə artırılması, yəni toxumları səpərək sonradan cırların cinsini yaxşılaşdırmaq, əkin materialını yetişdirmək üçün çox uzun (4 – 5 il) çəkir və baha başa gəlir. Daha tez başa gələn və təcrübədə özünü doğruldan üsul – çiliklərlə artırmaq üsuludur. Lakin zeytun çox çətin kök atan subtropik bitki cinsinə aiddir. Yaşlı ağaclardan kəsilən odunlaşmış çiliklər çox çətin kök atır; cavan toxmacardan götürülən çiliklər isə hətta boy maddələrinin təsiri olmadan, qısa müddətdə 100% kök atır.
Bunun səbəbi odur ki, bitkilərin qabığındakı sklerenxim və ya mexaniki elementlər daşlaşmış hüceyrələrdən və lifli sivrimlərdən bütöv halqalar əmələ gətirir, heceyrələrin bölünməsinə və kök rüşeymlərinin əmələ gəlməsinə mane olur.
Birillik cavan zoğların qabığında sklerenxim elementlər zəif inkişaf etmiş və topa halında səpələnmişdir. Bunların arasında canlı parenxim hüceyrələr olur və bu hüceyrələrdən kallüs, yəni kökün ilk mərhələsi əmələ gəlir. Odur ki, zeytun bitkisinin odunlaşmamış birillik göy çiliklərlə artırılması və onların boy maddəsi ilə işlənməsi daha çox fayda verir.
Boy maddələri kambiya hüceyrələrində kök əmələ gələn zaman hüceyrələrin bölünmə prosesini gücləndirir. Bununla da kökəmələgətirmə prosesi və ana ağacın rayonlaşdırılmış sortundan öz kökü olan mədəni bitkilərin inkişafı güclənir.
Bir çox başqa üstünlükləri ilə yanaşı, bu üsul qiymətli sortların az miqdarda olan ana bitkilərindən daha səmərəli istifadə etməyə imkan verir.
Göz calağı vuran zaman yaxşı inkişaf etmiş tam yaşlı bir ana ağacdan 200 çilik tədarük edir, göyqələm vuran zaman isə 2000 ədədədək çilik kəsmək olur. Ana ağaclara yaxşı qulluq olunmalı, onlar güclü olmalı və 30 – 50 sm artım (boy artımı) verməlidir.
Çilikləri aşağıdakı müddətdə tədarük etmək olar: fevral – mart aylarında, payız zoğlarından elə kəsmək lazımdır ki, yayın isti günlərinə kimi onlar kök ata bilsin; aprel – may aylarında təzə boy atmış uzun göy qələmlər kəsilir; payızda – oktyabr, noyabr aylarında ikinci boyatmanın çiliklərindən. Çilikləri səhər tezdən çətrin aşağı hissələrindən kəsirlər. Çiliyi 7 – 12 sm uzunluqda, eni aşağı hissədə buğumun altında 3 – 5 mm aralıqda kəsmək lazımdır.
Çiliklərin tədarük olunduğu vaxtdan asılı olaraq, güclü transpirasiyanın (buxarlanmanın) qarşısını almaq üçün çiliklərdə müxtəlif miqdarda yarpaq saxlanılır: yazda və yayda ancaq yuxarıdakı cüt yarpaq, payızda və qışda isə ancaq aşağıdakı iki yarpaq qoparılır. Çiliklər kəsildikdən sonra onları dərhal dibində su olan vedrəyə qoyurlar. Sonra daha yaxşı kök atmaq üçün çiliklər stimulyasiya maddələrinin – 0,01%- li heteroauksin məhlulu ilə (1 l suya 100 mq) və ya 0,005%- li indolilyağlı turşu (1 l suya 50 mq) ilə 6 saat ərzində (göy çiliklər) və ya 10 saat (odunlaşmış çiliklər) 20⁰C temperaturda işlənilir. Dərmanlanmış çiliklər yazda parniklərə, yayda dərin xəndəklərə, payız- qış dövründə oranjereya və ya isti şitilliklərə əkilir. İlk 15 – 20 gündə, kallus əmələ gələnə kimi havanın rütubəti 90 – 95%, temperaturu 18 – 20⁰C olub, tədricən 25⁰C- dək yüksəldilir. Çiliklər 30 – 35 gündən sonra kök atır, sonrakı 30 gündə isə bitkilər kifayət qədər kök əmələ gətirir. Kökləyən çiliklər 15-25 sm qidalanma sahəsi saxlamaqla, böyümək üçün istişitilliklərə əkilir.
Bitkilərə edilən qulluq suvarmadan, istişitilliklərin havasını dəyişməkdən və çilikləri günəş şüalarından muhafizə etməkdən ibarətdir.
Çiliklərin əkilməsi müddətindən asılı olaraq, kök atmış bitkilər yazda və ya payızda bir- birindən 40 – 50 sm aralı, cərgələrarası 80 – 90 sm saxlanmaqla tingliklərə əkilir.
Tinglikdə bitkilərə edilən qulluq sahəni 1 – 2 il ərzində suvarmadan, yumşaltmadan, yayda əlavə olaraq azot gübrəsi verməkdən, alaqlarla mübarizə aparmaqdan ibarətdir.