Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov

təhlil edilmiş və ölkədə inkişaf potensialı olan 23-ü seçilmişdir (neftkimya, neft-qaz 

maşınqayırması,  kənd  təsərrüfatı  məhsullannm  emalı,  yeni  metallurgiya  zavodian, 

toxuculuq 

sənayesi, 

qonşu 

ölkələrdən 

satın 

alınan 

xam 

pambığın 

sertifikatlaşdırılması,  emalı,  qablaşdınlması,  presləndirilməsi  və  s.  mərkəzlərin 

yaradılması).  Makrosəviyyədə  Qazaxıstan  iqtisadiyyatı  Rusiya  və  Çin  bazarlanna 

istiqamətləndirilmişdir. 

1.2.13.

 

İqtisadi inkişafın Belarusiya modeli 

Bazar  iqtisadi  sisteminə  keçidin  həyata  keçirilməsinə  baxmayaraq, 

qiymətəmələgəlmə  və  iri  müəssisələrin  idarə  olunmasmda  dövlət  öz  təsirini 

əhəmiyyətli  dərəcədə  saxlayır.  Belarusiya  daxili  bazarda  milli  istehsalçılann 

maraqlarının qorunması siyasətini həyata keçirir. İri müəssisələrin əksəriyyəti dövlət 

mülkiyyətindədir. İqtisadiyyatın əsas sahəsi maşınqayırmadır. Kimya sənayesi süni 

liflər,  polietilen,  üzvü  turşular,  yüksək  keyfiyyətli  duz  istehsalı  və  müxtəlif  növlü 

gübrələrin istehsalı üzrə ixtisaslaşdınlmışdn. Xarici ticarətin əsasını yüngül sənaye 

məhsullan və müxtəlif təyinatlı avtomobillər və traktorlar təşkil edir. Ümumi daxili 

məhsulun yandan çoxu (52 faiz) xidmət sferasında formalaşır. 9,8 mln nəfər əhalisi 

olan  ölkə  86  milyard  dollar  (alıcılıq  qabiliyyətinin  paritetliyinə  görə)  və  ya 

adambaşma 8810 dollar məbləğində ümumi milli gəlir istehsal etmişdir. 

1.2.14.

 

İqtisadi inkişafm Özbəkistan modeli 

Yerli  xüsusiyyətləri  (sosial,  mədəni,  demoqrafik,  konfessional)  nəzərə 

almaqla, özünün dövlət kapitalizmi modeli əsasında bazar iqtisadiyyatma keçmişdir. 

«Şok  terapiyası»mdan  imtina  edərək,  siyasi  sabitliyi  təmin  etmək  üçün  ölkə 

rəhbərliyi  əhalinin  həyat  səviyyəsinin  birdən-birə  çox  aşağı  düşməməsi  və  yerli 

istehsalçılan  müdafiə  üçün  cəhd  etmişdir.  Sərt  dövlət  nəzarəti  altında  xarici 

investorlan  və  Qərb  texnologiyalanm  cəlb  etməklə,  məhsullanmn  50  faizdən  az 

olmayan hissəsinin ixrac edilməsi şərti ilə birgə müəssisələrin yaradılmasma xüsusi 

diqqət yetirilmişdir. Bu modelin həyata keçirilməsində zəngin təbii resurslann (qızıl, 

uran, pambıq) olması əsas rol oynamışdır. 

Pul-kredit  sferası  sərt  dövlət  nəzarəti  altında  fəaliyyət  göstərir,  bütün  bank 

aktivlərinin  80  faizi  dövlət  banklanna  məxsusdur.  Valyuta  tənzimlənməsi  sistemi 

ixracatçı  müəssisələrə  və  investisiya  layihələrinin  iştirakçıla-  nna  üstünlük  verir. 

Sənayenin apancı sahələri neft-qaz və qızıl hasilatından, kimya, əlvan metallurgiya, 

maşınqayırma  və  elektro  energetika  sahələrindən  ibarətdir.  Kənd  təsərrüfatı 

iqtisadiyyatın  apancı  sahəsi  olmaqla,  ölkəyə  daxil  olan  valyutanm  stabil  olaraq 

yansından çoxunu verir. 

53 

---

1.2.15.

 

Fransanın iqtisadi inkişaf modelində iqtisadi mexanizmlərdən 

istifadə 

Rəqabətin  həvəsləndirilməsi.  Rəqabət  əhalinin  əmtəə  və  xidmətlərə  olan 

tələbatım  təmin  etmək  üçün  mühüm  vasitədir.  Dövlət  qiymətlər,  vergilər,  vergi 

güzəştləri vasitəsilə rəqabəti inkişaf etdirir. Dövlət kiçik müəssisələrin yaradılmasını 

həvəsləndirir.  Bu  məqsədlə  hökumət  kredit  və  vergi  güzəştləri  verməklə,  kiçik 

müəssisələrə çox kömək edir. Fransa iqtisadiyyatı açıq iqtisadiyyat olduğuna görə 

xarici firmalar onun daxili bazanna birbaşa çıxa bilir. Bu da əmtəə istehsalçılanmn 

rəqabətqabiliyyətini artınr. 

Qiymətin  əmələ  gəlməsinin  idarə  olunmasınm  əsasım  3  amil  təşkil  edir: 

inflyasiya,  rəqabət,  tələb  və  təklif  balansı.  Dövlət  enegi  daşıyıcılarmm  qiymətini, 

ictimai nəqliyyat və telefon tariflərini, inhisarçılann məhsul- lanmn və xidmətlərinin 

qiymətlərini tənzimləyir. Ərzaq məhsuUannm, mənzillərin, tibbi yardımm, həmçinin 

mühüm sosial əhəmiyyətli mallann və xidmətlərin qiymətlərinə dövlət nəzarət edir. 

Bundan  başqa  maliyyə  orqanı  ilə  müəssisələrin  konfederasiyası  arasında  öhdəlik 

qəbul  edilir.  Öhdəlikdə  məhsulların  qiymətlərinin  dinamikası  və  ya  indeksi; 

qiymətlərin artınl-ma- sının əsaslan; məhsullann və xidmətlərin qiymətlərinin yuxan 

həddi müəyyən edilir. 

Vergi sistemi. Fransa modelində vergi sisteminin mühüm əhəmiyyəti var. O, 

vergi  haqqında  məlumatlann  yığılması  və  öyrənilməsinin  müasir  metodlanna, 

istehsal  xərclərinin  uçotunun  və  maliyyə  nəticələrinin  aşkar  edilməsinin  vahid 

prinsiplərindən istifadə edilməsinə, gəlirlərə nəzarətin səmərəli formalanna əsaslanır. 

Vergi  sistemi  inkişaf  tempini,  sahə  quruluşunun  mütərəqqililiyini,  regionlann 

iqtisadi  vəziyyətini,  inflyasiya  səviyyəsini,  işsizliyi,  ölkənin  müxtəlif  beynəlxalq 

strukturlarda yerini və sair nə

2»rə alır. Hər bir vergi növünün öz vergi bazası var. 

Vergi dərəcəsi isə qarşılıqlı şəkildə razılaşdınlır. Bu da gəlirlərin (mənfəətin yox) iki 

dəfə  vergiyə  cəlb  edilməsinin  qarşısını  alır.  Vergilərin  ciddi  bölgüsü  mövcuddur: 

Mərkəzi büdcəyə daxil olan vergi və yerli.vergilər. Mərkəzi vergilərə daxildir: fiziki 

şəxslərdən  proqressiv  gəlir  vergisi,  səhmdar  cəmiyyətlərinin  mənfəətindən  vergi, 

əlavə dəyər vergisi, aksiz xarakterli vergi (neft məhsullan, şərab, tütün və başqalan). 

Vergi  güzəştləri  və  imtiyazlan  mexanizmindən  istifadə  edərək,  dövlət 

elmi-texniki  tərəqqinin  sürətləndirilməsinə,  ərazilərin  inkişaf  səviyyəsinin 

bərabərləşdirilməsinə, ailənin möhkəmləndirilməsinə, məşğulluğun artın- masına və 

digər mühüm sosial-iqtisadi problemlərin həllinə fəal kömək edir. Yerli büdcələrin 

formalaşdınimasmda  yerli  vergilər  apancı  yer  tutur.  Onlar  yerli  büdcələrin  orta 

hesabla 40 faizini və təxminən mərkəzi vergilərin üçdə bir hissəsini təşkil edirlər. 

Yerli vergilərin iki növü tutulur: ixtisas vergisi və 

54 

---