ümumi daxili məhsulun artım tempinə münasibətdə qeyri-bərabər olmuşdur. Apanlan
sərt pul-kredit siyasəti maliyyə sabitliyini təmin etmiş və qlobal çağınşİara ölkənin
mövqeyini möhkəmləndirmişdir. 2006-cı ilin deno- menasiyasmdan sonra, yəni ilin
axınna 2005-ci illə müqayisədə məcmu pul kütləsi (M2) 2,7 dəfə artmışdır. Ümumi
daxili məhsulun artımı isə 1,5 dəfə təşkil etmişdir (nominal qiymətlə). Bu meyl, bir
tərəfdən, əvvəllər ölkədə milli pulun dövriyyədə az olmasım və əməliyyatlarda xarici
valyutanın geniş istifadə olunduğunu, digər tərəfdən, denominasiyadan sonra daxili
bazarda milli valyutamn xarici valyutam əvəz etməsini əks etdirir. Ancaq 2006-cı ilin
ortalannda Azərbaycan höküməti nağd pul dövriyyəsinin azaldılması və bankların
vasitəsi ilə nağdsız dövriyyənin genişləndi-rilməsi barədə məsələ müzakirə edərək,
Mərkəzi Banka müvafiq tövsiyyələr təklif etmişdir. Həyata keçirilən tədbirlərə
baxmayaraq, 2013-cü ildə 2010-cu illə müqayisədə dövriyyədə nəğd pul (Mo) 1,9
dəfə artaraq, geniş mənada pul kütləsinin
(M3)
55 faizini təşkil etmiş və 10,5 milyard
manata bərabər olmuşdur.
İqtisadi ədəbiyyatda ölkə iqtisadiyyatımn pul kütləsi ilə təmin olunma
səvİ
5^əsini müəyyən etmək məqsədilə «ümumi milli gəlir» göstəricisindən istifadə
etmək tövsiyyə olunur. Ancaq praktikada ən çox «ümumi daxili məhsul»un əsasında
monetizasiya göstəricisini müəyyən edirlər. Pul aqre- qatlanndan isə M2-İ, yəni
banklardan kənardakı nağd pullan, manatla tələb edilənədək, müddətli əmanət və
depozitləri özündə birləşdirən pul aqreqatı qəbul edilir. Azərbaycan Respublikasımn
Mərkəzi Bankı isə bu məqsədlə ümumi daxili məhsulun ancaq qeyri-neft sektorunda
yaradılan hissəsini, yəni bu göstəricinin 45-50 faizini hesablamalarda istifadə edir.
Yuxanda qeyd olunan yanaşmamn hamısım rəhbər tutaraq, biz Azərbaycan iqtisadiy-
yatımn pul təminatımn müasir vəziyyətini qiymətləndirmiş və onu MDB və inkişaf
etmiş ölkələrlə müqayisə etmişik. Öncə onu qeyd edim ki, ülkə iqti- sadiyyatımn
tarazlı inkişafı üçün mühüm əhəmiyyəti olan pul təminatının aşağı olması alıcılıq
qabiliyyətli tələbi məhdudlaşdınrdı, iqtisadi artıma investisiya fəallığmı zəiflədirdi.
Ancaq inflyasiyamn )diksək olduğu dövrdə Pul qıtlığı siyasəti 1991-1995-ci illərdə
öz müsbət funksiyasım yerinə yetirmişdir. O dövrdə ölkənin pul bazannda böyük
məbləğdə xarici valyuta mövcud olmuşdur. Bu, bir faktdır ki, o dövrdə praktikada
böyük həcmli maliyyə və ticarət əməliyyatları əsasən xarici valyutamn vasitəçiliyi ilə
həyata keçirilirdi. Mənzillərin satışı və icarə haqqı, daşınmaz əmlakla digər
əməliyyatlar belə valyutalarla apanlırdı. Belə ki. Mərkəzi Bankın məlumatlanna görə
2005-ci ilin əvvəlinə Azərbaycanda dövriyyədə 5 milyard ABŞ dollan məbləğində
xarici valyuta olmuşdur (31, 08.12.2004). 2004-cü ildə dövriyyədə olan milli
valyutanı da buraya əlavə etməklə müəyyən etmişik ki, dövriyyə- dəki məcmu pul
kütləsinin ümumi daxili məhsula faktiki nisbəti 65,6 faizə bərabər olmuşdur. Bu da
inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə, demək olar ki,
437
eyni səviyyədir. XX əsrin 70-80-cı illərində Azərbaycanda bu göstərici 70 faiz
olmuşdur; İqtisadiyyatm monetizasiya göstəricisi (M
2 pul kütləsinin ümumi daxili
məhsula nisbəti) 2010-cu ildəki 14,5 faizdən 2012-ci ildə 20,4 faizədək
yüksəlmişdir. Pul kütləsinin orta illik dövriyyəsi 6,9 dəfədən 4,9 dəfəyədək
azalmışdır. Bu müsbət tendensiya hesablamalann digər variantla- nnda da müşahidə
olunur. M2 pul kütləsinin qeyri-neft sektorunun ümumi daxili məhsuluna nisbəti
38,4 faizdən 40,1 faizə, bütünlükdə ölkənin ümumi milli gəlirinə nisbəti isə 18,2
faizdən 18,7 faizə qədər artmışdır. 2012-ci ilin axmna manatla geniş pul kütləsi (M2)
2010-cu ilə nisbətən 1,8 dəfə artaraq 10997 mln. manata çatmışdır. Bu da ilin axmna
doğru sosial ödənişlərin və digər əhəmiyyətli büdcə xərclərinin həyata keçirilməsi
ilə bağlı olmuşdur. Pul kütləsinin artımı həm bank sistemindən kənar nağd pulun,
həm də qeyri- nağd pul kütləsinin artımından qaynaqlanmışdır. 01.01.2013-cü il
vəziyyətinə bank sistemindən kənar nağd pul 2010-cu ilə nisbətən 2,2 dəfə artmış və
məcmuə pul kütləsinin 67 ftıizini təşkil etmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, MDB
ölkələrində pul kütləsinin (M2) ümumi daxili məhsula nisbəti 15 faizdən 40 faiz
intervalmda dəyişməklə, Qazaxıstanda 31 faiz, Moldovada 35 faiz, Rusiyada 40
olmuşdur ki, bu da Azərbaycanla müqayisədə 1,5-2 dəfə çoxdur. Bu göstərici
Avstriyada, Almaniyada, Fransada, İtaliyada, İspaniyada, Avstraliyada və ABŞ-dä
78,2 faizdən (Fransa) 116,2 faizə (Almaniya) qədər dəyişir. Bu ölkələrdə orta illik
pul dövriyyəsi 0,6-1,3 dəfə təşkil edir (82, s. 194-195). Müqayisədən göründüyü
kimi Azərbaycan iqtisadiy- yatmm pul təminatı nəinki inkişaf etmiş ölkələrlə
müqayisədə, hətta MDB ölkələrinə nisbətən də xeyli zəifdir. Bu, təkcə rəqəmlərin
müqayisəsi ilə yox, ölkənin iqtisadi həyatmda da hiss olunur. Eyni zamanda diqqəti
Azərbaycamn Mərkəzi Bankmm yanaşmasına da cəlb etmək istərdim. Başqa sözlə
iqtisadiyyatm monetizasiya göstəricisini hesablayarkən qeyri-neft sektorunun
ÜDM- nun əsas götürülməsi məsələsini demək istəyirəm. Rusiya və Qazaxıstamn
ixracatmda, Azərbaycan kimi, xammal və yanmfabrikatlar {neft, qaz və s.) üstünlük
təşkil edir. Ancaq pul kütləsinin ÜDM-na nisbəti Azərbaycanla müqayisədə, əvvəl
deyildiyi kimi, bir neçə dəfə yüksəkdir. Onu da qeyd etmək zəruridir ki,
Qazaxıstanda pulun illik dövriyyəsi 6 dəfə, Rusiyada 4, Belarusiyada, Özbəkistanda
və Ukraynada 3, Çində 5-6 dəfə olduğu halda, Azərbaycanda bu göstərici 2005-ci
ildəki 15 dəfədən 2012-ci ildə 5 dəfəyə qədər azalımşdu:. inkişaf etmiş ölkələrdə bu
göstərici 1,5-2 dəfə intervalmda dəyişilir. Hesablamalarımız göstərir ki, əgər
2000-2005-ci illərdə ümumi daxili məhsulun bir manat artımma məcmu pul
kütləsinin 8 qəpik artımı düşmüşdürsə, 2010-2012-ci illərdə bu göstərici 1,41 manat
olmuşdur. Bu artım iqtisadiyyatm pul təminatına müsbət təsir göstərmiş və
monetizasiya göstəricisi xeyli yaxşılaşmışdır. Ancaq nəzərə ^maq lazımdır ki,
Azərbaycanm iqtisadi strukturunun spesifik xüsusiyyəti olan neft amili bu
göstəricinin də
438