Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
53 mümkünlüyü fikri elmi şəkildə sübut olundu, 149
Cənubi Qafqaz- da (Gürcüstanda, Azərbaycanda və «Ermənistan»da) İntibahın keçilmiş mədəni-tarixi mərhələ olduğunu isbat edən əsərlər nəşr edildi.
150 Azərbaycan Renessansı fikrini müdafiə edən, onu əsaslandırmağa çalışan müəlliflərin əsərləri meydana gəldi. 151
Azərbaycan tədqiqatçılarının əksəriyyəti Azərbaycanda Renessansın XII əsrin II yarısında– XIII əsrin əvvəllərində baş verdiyini isbat etməyə çalışır, bu fenomenin Nizami Gəncəvi dövrü və ədəbi, bədii, fəlsəfi, elmi irsi ilə bağlı olduğunu qeyd edir. Lakin Azərbaycan İntibahı probleminin müsbət həllinə bir çox tədqiqatçıların avropasentrist düşüncə tərzi mane olur. Məsələnin müsbət həlli üçün vacib olan əsas şərt Qərbin, həm də Şərqin tarixinin mükəmməl şəkildə öyrənilməsi və onlar arasındakı oxşar, fərqli cəhətləri elmi surətdə müqayisə etməkdir. «Nəinki öz xalqından öyrənmək, habelə ardıcıl və diqqətli surətdə digər xalqların da tarixi təcrübəsini nəzərdən keçirmək, onların inkişafındakı oxşar və fərqli cəhətləri müəyyələşdirmək zəruridir». 152
Azərbaycanda İntibah problemi- ni «Şərq sentrizmi» mövqelərindən həll etmək cəhdləri də arzu olunan nəticələri verməmişdir. XVI-XVII əsrlərin Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox faktlarının öyrənilməsi mədəni-tarixi inkişafımızda İntibahın məhz həmin dövrdə baş verdiyini söyləməyə əsas verir. Zənn edirik ki, problemə Ümumtürk İntibahı kontekstindən yanaşmaq daha məqsədəuyğundur. XV- XVI əsrlər türk xalqlarının mədəni-tarixi həyatında özünüdərk prosesi ilə səciyyəvidir. Siyasi dirçəliş (Əmir Teymurun qurduğu dövlətin, Azərbaycanın Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin, Osmanlı və Səfəvi dövlətlərinin qüdrəti, Yaxın və Orta Şərq regionunda bu türk dövlətlərinin aparıcı mövqeyi), ic- timai-iqtisadi sahədə canlanma, türk dilinin potensial imkanlarının daha aydın şəkildə aşkara çıxması, ədəbi sahədə fars dilinin tədricən sıxışdırılması, folklor faktlarının xüsusi intensivliklə məhz XVI-XVII əsrlərdə artması, incəsənətin bir çox sahələrində (təsviri incəsənətdə, dekorativ sənət sahələrində, memarlıqda, plastikada və s.) islam ehkamlarından geri çəkilmə, qədim türk irsinə, dünyagörüşünə «qayıdış», insanpərvərlik
54 ideyaları Ümumtürk İntibahının (oyanışının, əski irsə
«qayıdışının», özünüdərkinin) başlıca xüsusiyyətlərindən idi. XV-XVII əsrlərdə baş vermiş bu universal prosesin mərkəzində Azərbaycan dururdu. Son dövrün bir sıra tədqiqat əsərləri Azərbaycan İntibahının XVI-XVII əsrlərin tarixi faktı olduğunu təsdiq edir. (Təbiidir ki, həmin əsərlərin müəllifləri Azərbaycan İntibahı probleminə deyil, mədəniyyətin müxtəlif sahələrinə konkret tədqiqat obyekti kimi yanaşmışlar). 153
Renessans haqqında bütün istiqamətlərdən olan bütün tarixçilər danışırlar. «Onları birləşdirən ümumi cəhət həmin mərhələnin ilk növbədə mədəni məzmununu nəzərdə tutmalarıdır. Fərqlər isə bundan ibarətdir ki, bəziləri Renessans- da mədəniyyət tarixinin yalnız bir mərhələsini görür, digərləri isə onun mədəni-tarixi məzmununu ictimai-iqtisadi məzmunu ilə əlaqələndirirlər, yəni Renessansı ümumtarix prosesinin xüsusi vəsiləsi kimi nəzərdən keçirirlər». 154 Tədqiqatçılar İntibaha müxtəlif meyarlarla yanaşmaqla «İtalyan İntibahı», «Qərb Renessansı», «Şərq Renessansı», «Müsəlman Renessansı», «Azərbaycan İntibahı» kimi anlayışlar irəli sürmüş, həmin mərhələnin başlıca cəhətlərini göstərməyə cəhd etmişlər. Avropa xalqlarının mədəni-tarixi inkişaf prosesini izləsək, onlarda İntibahın yeniləşmə, özgünləşmə şəraitində, bir-birindən keyfiyyətcə ayrılıb müstəqil millətlərə (xalqlara) çevrilməsi pro- sesinin başlanğıcında olduğunu görərik. İntibah (Renessans) universal, qanunauyğun, xalqların inkişafında labüd olan mərhələdir. Vaxtaşırı yeniləşməyən, «özünəqayıtmayan», «oyanış» mərhələsi keçirməyən xalqın mədəniyyət faktları re- gional, ümumdünya mədəni sistemlərinin içərisində itib-batır, «İntibah mərhələsi hər halda ilk növbədə, uzun, fasiləsiz inkişaf edən tarixi həyata və mədəniyyətə malik olan xalqlarda meydana gəlir». 155
Tədqiqatçıların əksəriyyəti Renessansı feodalizmdən kapitalizmə keçid dövrünün mədəni-tarixi prosesi kimi təqdim edir. 156
Renessansın yalnız kapitalist münasibətlərinin təşəkkülü ilə əlaqələndirilməsi problemə bəsit yanaşmanın nəticəsidir və habelə «avropasentrizm»in təzahürüdür. İntibah dövrü hələ də feodal erasına məxsusdur. «Hər halda bu, feodal cəmiyyəti tarix-
55 inin xüsusi mərhələsidir». 157
İntibahın (Renessansın) başlıca əlaməti nədir? Uzun, fasiləsiz, zəngin mədəniyyətə və tarixə ma- lik olan xalqın mədəni-tarixi inkişaf prosesində daha yüksək mərhələdə, yeni tarixi şəraitin tələbatlarına uyğun şəkildə özünün qədim (antik) irsinə «qayıdışıdır», bu «qayıdış» əsasında yeniləşməsidir, «oyanmasıdır». Digər əlamətlərin (mədəniyyətin dünyəvi səciyyə daşıması, humanizm və s.) əhəmiyyətini mütləqləşdirməklə problemin həllinə nail olmaq mümkün deyil- dir. Mövcud olan tarixi material təsdiq edir ki, «Renessans hər yerdə, müxtəlif mərhələlərdə, müxtəlif məzmunda baş vermişdir». 158
Müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif tarixi mərhələlərdə və müxtəlif məzmunda baş vermiş İntibah mədəniyyətini İtalyan Renessans mədəniyyəti ilə müqayisə etmək də düzgün deyildir. «Əgər Renessansın tarixi təsadüf deyil, tarixi qanunauyğunluq olduğu məlum olarsa, onda bu qanunauyğunluğu öz keçmişində Qədim dövrü və orta əsrləri yaşamış xalqlara aid etmək olar». 159
bir neçə İntibahın mümkünlüyü fikri də maraqlıdır. Hindistan elmi ədəbiyyatında bu problem daha intensiv surətdə nəzərdən keçirilir. 160
İntibah probleminə bu yöndən yanaşmada da rasion- al və maraqlı cəhətlər vardır. Etnoslar uzun tarixi dövr ərzində qarşılıqlı təsir prosesindədirlər. Onlar qarşılıqlı mədəni təsir prosesində daim «yeniləşirlər», yeni keyfiyyət mərhələlərini yaşayırlar. Azərbaycan İntibahı problemi yeni deyildir. Hələ XX əsrin 40-cı illərində M.Rəfili, M.İbrahimov monqol istilalarına qədərki dövrdə (XII-XIII əsrlərdə) Azərbaycanda İntibah (Re- nessans) elementlərinin olduğunu əsaslandırmağa çalışırdılar. M.Rəfili yazırdı: «Elm indiyədək «Renessans» anlayışını digərlərindən üstün hesab edir. Azərbaycan Renessansı gercək ictimai-mədəni hadisədir… Bu, ilk növbədə iri milli monarxiyaların yaranması, şəhərlərin və demokratiyanın inkişafı, burjua münasibətlərinin artımı ilə şərtlənşmiş mütərəqqi çevriliş idi». 161
Problemə yanaşmada mövcud meyarlardan hansının üstün olmasının qeyri-müəyyənliyi, avropasentrist düşüncə tərzi, XII-XIII əsrlərin ictimai-iqtisadi inkişaf səviyyəsi
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|