Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
47 Arue-Volter və Johann Qottfrid Herder) tərəfindən ümumdünya tarixinin universal təcrübələri yaradıldı. Qərb və Şərq mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri, varisliyi problemləri qaldırıldı. Bu sahədə Johann Qottfrid Herderin (1744-1803) rolu böyük idi. Onun «Bəşəriyyət tarixinin fəlsəfəsinə dair ideyalar» (1784-1791) adlı əsərində bəşəriyyətin bütün tarixi inkişaf yolu- nu nəzəri cəhətdən təhlil etmək cəhdi göstərildi. 125
Y.Herder he- sab edirdi ki, tarixi inkişaf prosesinin başlıca mənbəyi mədəniyyətdir. Herder tarix elminin əsas vəzifəsini mədəniyyətin tədqiq olunmasında görürdü. O, dini və mənəvi yaradıcılığın bütün növlərini, insanların təsərrüfat fəaliyyətini, ictimai münasibətləri mədəniyyətin başlıca elementləri kimi tədqiq edirdi. 126 Y.Herder qədim Şərq xalqlarının əski dövrlərdə yüksək mədəniyyətə malik olduqlarını sübut edir və etiraf edirdi ki, elmi biliklərin, astronomiyanın ilk elementləri məhz Şərq ölkələrində yaranmışdır. O, ərəb (müsəlman) mədəniyyətinin Qərbi Avropa mədəniyyətinə böyük təsirini xüsusilə qeyd edir- di. 127
Herder mədəniyyətin inkişafının başlıca əsasının şəhərlərdə olduğunu göstərirdi. XIX əsrin 50-70-ci illərində Almaniya tarixşünaslığında «mədəni-tarixi istiqamət» (məktəb) meydana gəldi və təşəkkül tapdı. Bu istiqamətə mənsub olan tarixçiləri mədəniyyətin inkişafı tarixinə xüsusi maraq və siyasi tarix problemlərinə etinasızlıq səciyyələndirirdi. 128
Həmin məktəbin nümayəndələri «mədəniyyət» anlayışına cəmiyyətin maddi və mənəvi dəyərlərinin məcmusunu, dini inamları, etik idealları, ənənələri daxil edirdilər. Tarixşünaslıqda bu istiqamətin yaranması təbii və qanunauyğun hal idi. «Mədəni-tarixi istiqamət» tarix elmində baş verməkdə olan xüsusiləşmə prosesinin nəticəsi idi. Tarixşünaslıqda «mədəni-tarixi istiqamət»in meydana gəlməsini adətən Henrix Rilin (1854-1897) adı ilə əlaqələndirirlər. Mədəniyyət nəzəriyyəsi və mədəniyyət tarixi problemlərinin tədqiqində Qustav Fraytaqın (1816-1895) da müəyyən rolu olmuşdur. Xarici ölkələrin mədəniyyət tarixi elmində Yakob Bürkhardtın mövqeyi müstəsnadır. 50 il ərzində incəsənət tarix- inin tədrisi ilə məşğul olmuş Yakob Burkhardt İtaliyada İntibah
48 (Renessans) probleminin ilk tədqiqatçısı idi. O, tarixşünaslıqda ilk dəfə olaraq Avropa mədəniyyətinin təşəkkülünün müəyyən və tam sxemini vermişdir. 129
Y.Burkhardt «mədəniyyət» anlayışına maddi və mənəvi dəyərlərin məcmusunu daxil edirdi. Ümumiyyətlə, Almaniya, Fransa, İngiltərə tarixşünaslığında mədəniyyət tarixi nisbətən müstəqil sahəyə çevrilmiş, həmin ölkələrin mədəni inkişaf tarixinə dair xeyli elmi əsər nəşr olunmuşdur. Rusiyada mədəniyyət tarixinin öyrənilməsi prosesində mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Hələ XIX əsrin sonunda-XX əsrin əvvəllərində rus tarixşünaslığında orta əsrlərin ideya həyatının və mədəniyyətinin tədqiqi üzrə ixtisaslaşmış tarixçilər kütləsi müəyyənləşməyə başladı. 130
Həmin tarixçilər arasında V.İ.Qeryenin yetirməsi olmuş M.S.Korelin (1855-1899) xüsusilə seçilirdi. M.S.Korelin Rusiyada İtalyan İntibahı problemini tədqiq etmiş ilk araşdırıcı idi. M.S.Korelin «İtalyan İntibahının oçerkləri» adlı əsəri (1896) ilə Rusiyada bu problemin tədqiqinin əsasını qoymuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, rus tarixçiləri əlverişli obyektiv və subyektiv səbəblərə görə öz milli mədəniyyətinin araşdırılması sahəsində keçmiş SSRİ-nin başqa milli tarixçilərinə nisbətən xeyli irəli getmişlər. Azərbaycan tarixşünaslığında da mədəniyyət tarixinin inkişafına güclü, həyati ehtiyac və obyektiv zərurət hiss olunmaqdadır. Azərbaycanda mədəniyyət problemlərinin tədqiqi istiqamətində ilk təşəbbüs Heydər Hüseynova (1908-1950) məxsusdur. İxtisasca filosof olmuş H.Hüseynov Azərbaycan mədəniyyətinin məşhur nümayəndələrinin fəlsəfi irsini tədqiq etməyə xüsusi fikir vermişdir. O, çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin (Nizaminin, Xaqani- nin, Nəsiminin, Füzulinin) eyni zamanda böyük mütəfəkkir, fi- losof olduqlarını sübut etmişdir. Heydər Hüseynov «Azərbaycan fəlsəfəsi tarixində ilk dəfə olaraq göstərdi ki, Azərbaycan fəlsəfəsi əsrlər ərzində ədəbiyyatla sıx əlaqə şəraitində inkişaf etmişdir. Azərbaycan xalqının fəlsəfi fikri çoxəsrlik tarixi inkişaf ərzində yalnız xüsusi fəlsəfi traktatlarda deyil, habelə ədəbi əsərlərdə izhar olunmuşdur». 131 Lakin onun başladığı
49 mühüm işin yerinə yetirilməsində uzunmüddətli fasilə yarandı. Son dövrdə Azərbaycan mədəniyyəti nəzəriyyəsi ilə məşğul olan ən məhsuldar tədqiqatçı Z.Ə.Quluzadədir. Onun tədqiqat əsərləri
132 mədəniyyət nəzəriyyəsinin və mədəniyyət tarixinin nəzəri problemlərinin tədqiqində mühüm
nailiyyətdir. Z.Quluzadə problemləri fəlsəfi baxımdan nəzərdən keçirmişdir. Onun əsərlərində Şərq regionunun, Azərbaycanın mədəniyyəti (orta əsrlər dövrü) fəlsəfi ümumiləşdirmələr səviyyəsində tədqiq olunmuşdur. Kulturoloji ədəbiyyatda «mədəniyyət» anlayışı, bu anlayışın mahiyyəti, məzmunu, başlıca elementləri, tarixi tipləri haqqındakı fikirlər müxtəlifdir. Müasir kulturoloji tədqiqatlarda bu anlayışın 250-dən artıq tərifi vardır. 133
Son zamanlar həmin anlayışa verilmiş təriflərin sayı daha da artmışdır. Anlayışa verilmiş təriflərin çoxluğu, tərif vermiş müəlliflərin sayı və təriflərin artım dinamikası problemə olan sonsuz marağın göstəricisidir. «Mədəniyyət» qədər çoxmənalı və geniş yayılmış digər bir anlayışı təsəvvür etmək çətindir. 134 Mədəniyyət insanın, cəmiyyətin, bəşəriyyətin ictimai-mütərəqqi fəaliyyətidir. Bu fəaliyyət gerçəkliyin və şüurun bütün sahələrində vardır. Həmin fəaliyyət maddi, mənəvi dəyərlərin yaradılmasının və «istehlakının» dialektik vəhdəti formasında gedən ziddiyyətli prosesdir. «Çox məhdud mənada maddi və mənəvi mədəniyyəti nəzərdə tuturlar». 135 «Mədəniyyət» tarixi kateqoriyadır: Onun inkişafı tarixi şəraitin dəyişməsindən asılıdır. Mədəniyyət nəzəriyyəsi sahəsində mübahisələr son 20 ildə daha da canlanmışdır. Tədqiqatçıların əksəriyyəti mənəvi mədəniyyəti ümumiyyətlə mədəniyyətin sinonimi kimi başa düşür. Mədəniyyət ictimai prosesdir. O, insanın meydana gəlməsi ilə yaranır, uzun inkişaf prosesində cəmiyyəti «müşayiət edir» və öz inkişafında müxtəlif mərhələlərə malikdir. Tədqiqatlardan birinin müəllifləri qeyd edirlər ki, «mədəniyyət» və «incəsənət» kimi mürəkkəb, çox mənalı anlayışlar ümumiyyətlə konkret tərifə sıgmır. Bu anlayışların mənasının tam şəkildə açılması ehtimalı çox azdır 136 . Maddi və mənəvi Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|