Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §2. Problemin tarixşünaslıqda, elmi ədəbiyyatda tədqiqi səviyyəsi.
41 Fridrixin sarayında qulluq edərkən Moskva knyazlığına və Səfəvilər dövləti ərazisinə göndərilmiş alman elçiliyinin katibi və müşaviri idi. A.Oleari 1636-1638-ci illərdə Azərbaycan şəhərlərində olmuşdur. O, «Moskoviya və Moskoviyadan keçməklə İrana, oradan da geriyə səyahətin təsviri» əsərini yazmışdır. Onun bu əsəri 1906-cı ildə Sankt-Peterburqda rus dilinə tərcümə edilib nəşr olunmuşdur. 105
Adam Olearinin Şamaxıda dini kompleksin maarif və elmin inkişafındakı roluna dair məlumatları daha əhəmiyyətlidir. Orta əsrlər Azərbaycanında maarif işinin təşkili və elmi biliklərin tədrisi prosesində dini idarələrin, din xadimlərinin rolu aparıcı olmuşdur. Adam Olearinin yol qeydləri bu obyektiv həqiqəti sübut edən mühüm mənbələrdən biridir. Övliya Çələbi ibn Dərviş Mehmet Zilli 1611-1682-ci illərdə yaşamış Osmanlı siyasi xadimidir. O, 1646-1648-ci illərdə Cənubi Qafqaza etdiyi ikinci səyahət zamanı Cənubi və Şimali Azərbaycan şəhərlərini, əyalətlərini çox diqqətlə öyrənmişdi. Təbiidir ki, onun qeydləri və hadisələrə yanaşma tərzi rəsmi Osmanlı dairələrinin baxışını əks etdirir. Övliya Çələbinin «Səyahətnamə» adlı əsəri 10 cilddən ibarətdir. Azərbaycanla bağlı olan məlumatlar onun əsərinin ikinci cildinə daxildir. 106
Övliya Cələbi XVII əsr Azərbaycan şəhərlərinin (Təbriz, Şamaxı və s.) mədəni potensialına dair əhəmiyyətli məlumatlar vermişdir. Macarıstanda anadan olmuş, Osmanlı tarixçisi İbrahim Əfəndi Peçevinin «Tarix» əsəri 1520-1640-cı illərin ictimai- siyasi hadisələrinin təsvirini verir. 107 Əsərdə Təbrizin ictimai- mədəni mənzərəsinə dair məlumatlar diqqəti cəlb edir. Yan Streys (1630-1694) holland dənizçisi və səyyahı idi. Səyyah Qaytaq hakimi tərəfindən əsir alınmış, 1670-1672-ci illərdə qul sifəti ilə Dərbənd, Şamaxı və Ərdəbil şəhərlərində yaşamışdır. O, vətənə qayıdandan sonra «Ecazkar, olduqca başıbəlalı səyahətlər» adlı kitab yazmışdır. Onun bu əsəri Avro- pa ölkələrində 25 dəfədən artıq çap edilmişdir. 108
Yan Streysin əsərində Dərbənd, Şamaxı, Ərdəbil şəhərlərinin memarlıq baxımından vəziyyətinə, maarifin inkişaf səviyyəsinə aid
42 məlumatlar vardır. Onun Ərdəbildəki Şeyx Səfi kompleksi barədəki fikirləri də maraqlıdır. Mənşəcə azərbaycanlı olan Orucbəy Bayatın əsəri 109
tarix- i-coğrafi traktat səciyyəsi daşıyır. O, 1599-1603-cü illər ərzində Səfəvi səfirliyinin tərkibində təqribən bütün Avropa ölkələrini gəzmişdi. Həmin səfərdən sonra Orucbəy Bayat vətənə qayıtmamış, İspaniya təbəəliyinə keçmiş, xristianlığın katolik məzhəbini qəbul etmişdi. O, əsərini ispan dilində yazmış və ilk dəfə 1604-cü ildə nəşr etdirmişdir. Əsər 1926-cı ildə ingilis, 1959-cu ildə fars, 1988-ci ildə isə rus dilinə tərcümə olunmuşdur. 110
Orucbəy Bayat XVI əsrin Azərbaycan şəhərləri (Təbriz, Qəzvin, Gəncə, Şamaxı), onların mədəni-ictimai vəziyyəti haqqında dəyərli məlumatlar vermiş, ölkənin mədəni inkişafında şəhərlərin aparıcı rolunu xüsusilə qeyd etmişdir. 1685-1694-cü illərdə İranda və Azərbaycanda olmuş al- man alimi və səyyahı Engelbert Kempferin Azərbaycan (türk) dilinin Səfəvi dövlətinin hüdudlarında aparıcı rolu, bu dilin zənginliyi və eyni zamanda sadəliyi, müsbət keyfiyyətləri haqqındakı məlumatları çox əhəmiyyətlidir. 111
Avropa və Osmanlı müəlliflərinin bəzi əsərlərində dəqiq olmayan məlumatlar (şəhər əhalisinin sayı və s. haqqında) vardır. Lakin bu cəhət həmin əsərlərin əhəmiyyətini azaltmır. XVIII əsrin əvvəllərindən Rusiya dövlətinin hakim dairələri «dənizlərə çıxış əldə etmək» bəhanəsi ilə Cənubi Qaf- qazda, eləcə
də Azərbaycanda öz mövqelərini möhkəmləndirmək istiqamətində fəal tədbirlər görməyə başladılar. Səfəvilər dövlətinin zəifləməsi buna əlverişli şərait yaratmışdı. Moskva knyazı (1721-ci ildən isə Rusiya imperato- ru) I Pyotrun təşəbbüsü ilə Cənubi Qafqaza kəşfiyyat məqsədilə diplomatlar, «səyyahlar» göndərilirdi. XVIII əsrin sonunadək Azərbaycanda olmuş rus «səyyahları», «diplomatları» gördük- lərini tərtib etdikləri yol qeydlərində, gündəliklərində əks etdirmişlər. 1716-1718-ci illərdə Azərbaycanda və İranda olmuş A.P.Volınskinin (1689-1740) fəaliyyəti bu baxımdan diqqətəlayiqdir. Dövlət xadimi, diplomat olmuş A.P.Volınski 1716-cı ilin martında Moskva knyazlığının elçisi sifətilə
43 Səfəvilər dövlətinin paytaxtı İsfahana gedərkən 3 aydan artıq Şamaxı şəhərində qalmış, I Pyotrun tapşırığı ilə Şirvan haqqında siyasi və iqtisadi səciyyəli məlumatlar toplamışdı. 112
O, I Pyo- trun gizli tapşırığına əsasən Azərbaycanda yubanmalı, ölkə haqqında müfəssəl məlumat toplamalı idi. A.P.Volınski geri qayıdarkən 8 aya yaxın Azərbaycanda qalmışdı. 113 Başlıca diqqətini hərbi, siyasi, iqtisadi, ticarət məsələlərinə, bölgədə yaşayan xristian əhalisinin sayına, bu əhalinin siyasi mövqeyinə yönəltmiş A.P.Volınskinin məlumatları Azərbaycanın XVIII əsr mühitinin öyrənilməsi üçün əhəmiyyətlidir. Həmin əsrin 20-60- cı illərində Azərbaycanda olmuş rus elçilərinin məlumatları da əsasən siyasi, iqtisadi səciyyə daşıyır. 114
mədəniyyətinin öyrənilməsi gedişində mütləq
nəzərə alınmalıdır. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı Azərbaycan tarixinin mühüm mənbələrindən hesab oluna bilər. XV-XVI əsrlərdə yenidən yazıda maddiləşmiş bu şifahi ədəbiyyat incisinin ilk dəfə qələmə alınması tarixinin X əsrdən əvvəlki dövrlə bağlı olduğu təxmin olunur. 115 VII-IX əsrlərdə tam təşəkkül tapmış bu dastanda ən qədim dini-mifoloji təsəvvürlər və bəzi adət- ənənələr oğuzların ibtidai dövrünə (III-IV əsrlərə), islamaqədərki tarixi dövrə aiddir. 116 12 boydan ibarət olan «Ki- tabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan mədəniyyəti tarixinin misilsiz mənbələrindəndir. Orta çağlarda yaşayıb-yaratmış Azərbaycan ədiblərinin (Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Molla Vəli Vi- dadi, Molla Pənah Vaqif və başqaları) əsərləri də milli mədəniyyət problemlərimizin araşdırılmasına yardım edən mənbələr sırasındadır.
tədqiqi səviyyəsi. Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|