Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
29 yaratmışdı. Hafiz Əbru (1430-cu ildə vəfat etmişdir) və Tacəddin əs-Səlmani həmin tarixçi-salnaməçilərin arasında xüsusilə fərqlənənləri olmuşdur. Tacəddin əs-Səlmani 1409-cu ildə Teymurilər sarayında baş vermiş çevriliş cəhdində iştirakına görə bir dəstə şəxslə birgə həbs olunmuş, ağır cəzaya məhkum edilmişdi. 55 «Tarixnamə» əsəri müəllifi həbs olunduğu, cəzalandırıldığı üçün yarımçıq qalmışdır. Teymuri hökmdarının Azərbaycanı işğal etmək, onu öz təsiri dairəsində saxlamaq cəhdləri Tacəddin əs-Səlmaninin əsərində aşkar şəkildə təsdiq olunur. Müəllif əsas diqqətini dövrün hərbi-siyasi fakt və hadisələrinə yönəltmişdir. Şərəfəddin Yəzdi XV əsrin İran tarixçisi olmuşdur. O, Teymuri hökmdarı Şahruxun (1405-1447) sarayında yaşamışdır. Şahrux dünyasını dəyişdikdən sonra bu tarixçi bir müddət Yəzddə yaşamış və 1454-cü ildə oradaca vəfat etmişdir. O, əsərlərini fars dilində yazmışdır. Onun 1424/25-ci ildə bitirdiyi əsər müxtəlif adlarla tanınır: «Zəfərnamə», «Zəfərnameyi- Teymuri», «Fəthnameyi-Sahibqrani», «Tarixe-cahanguşaye- Teymuri». 3 «məqalə»dən ibarət olacaq (müəllifin fikrinə görə) bu əsərin yalnız 1 «məqalə»si (Əmir Teymura həsr olunmuş qismi) araşdırıcıların ixtiyarındadır (Güman olunur ki, əsərin sonrakı 2 «məqaləsi» ya yazılmamış, ya da bizədək gəlib çatmamışdır). Mötərizədə olan «fikrin birinci hissəsi ilə razılaşmaq olar». 56 Beləliklə, Şahruxa xidmət etmiş tarixçi «öz hökmdarının» və bu hökmdarın oğlunun «qələbələrini» qələmə almaq imkanı tapmamışdır. Müəllif dövrün hərbi-siyasi çəkişmələrinə daha çox fikir vermiş, Əlincə qalasının 14 illik mühasirəsinə, Sultan Əhməd Cəlairiyə və Qara Yusifə diqqət yetirmişdir. Əsərin Azərbaycana aid olan hissələri bunlarla məhdudlaşır. Əbdürrəzzaq Səmərqəndi (1413, Herat-1482, orada) uzun müddət Teymurilərin sarayında (Səmərqənddə) xidmət etmişdir. 1463-cü ildən isə o, Sultan Şahruxun Heratdakı xanəgahının şeyxi olmuşdur. O, fars dilində yazdığı «Mətlə əs-sədeyn və məcmə əl-bəhreyn» («İki xoşbəxt ulduzun doğulması və iki dənizin qovuşması») əsərində 57 1304-1470-ci illərin hadisələrini
30 əks etdirmişdir. Əsərin II cildində Çobanilər, Cəlairilər, Qaraqoyunlular, Şirvanşahlar, Teymurilərin Azərbaycana yürüşləri, onların Şirvanşahlarla münasibətləri, Azərbaycanda baş vermiş üsyanlar haqqında məlumatlar vardır. Əbubəkr ət-Tihrani əl-İsfahani XV əsrin İran tarixçisi idi. O, öncə Teymuri Şahruxa, 1452-ci ildən sonra Qaraqoyunlulara xidmət etmiş, hərbi yürüşlərdə iştirak etmiş, Cahanşahın ölümündən sonra Qəzvində yaşamış, 1469-cu ildə Uzun Həsənin dəvətilə Ərdəbildə onun xidmətinə keçmiş, onun yaxın şəxslərindən birinə çevrilmişdi. Bu şəxs bir müddət Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin sarayında münşi (katib) olmuş və onun sifarişilə «Kitabi-Diyarbəkriyyə» əsərini yazmışdır. Əsərdə Uzun Həsənin hakimiyyəti illəri, Qaraqoyunlular və Teymurilər barədə məlumat verilir. Bu əsər Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün mühüm mənbədir. Fəzlullah ibn Ruzbihan Xuncinin (yaxud Xunəcinin) vəfatı tarixi dəqiq bəlli deyildir. O, İsfahanda anadan olmuş, gənc ikən Hicaza getmiş, Məkkə və Mədinədə təhsil almış, 1487-ci ildə Təbrizə (Ağqoyunlu Sultan Yaqubun sarayına) gəlmiş və Ağqoyunlu dövlətinin tarixini yazmağa başlamışdı. I İsmayılın hakimiyyətə gəlməsindən sonra o, Kaşanda 3 il yaşamış, ölkədən qaçaraq Şeybani Məhəmməd xana (Səmərqənddə) xidmət etmişdir (1510-cu ilədək). O, 1512-13-cü ildə Şeybani Übeydulla xana xidmətə başlamış, 1514-1515-ci ildə onun üçün «Süluk əl-müluk» əsərini yazmışdır. «Onun «Tarixe-aləmaraye- Əmini» adlı əsəri Əbubəkr Tihraninin əsərinin bilavasitə davamı» hesab olunur. 58 «Tarixe-Əmini»də Səfəvi sülaləsinin əcdadlarının dini etiqadı, onların islamın sünni məzhəbinə mənsub olmasına dair ən nadir dəlillərindən biri vardır. «Tarixe- Əmini» müəllifinin Ərdəbil şeyxlərinə mənfi münasibətinə baxmayaraq onun əsərində heç bir digər mənbədə təsadüf etmədiyimiz xeyli çox maraqlı təfərrüata rast gəlirik. Şeyx Heydərin öz ardıcıllarına Şəriətin qadağan etdiyi təlimi və «Babək Xürrəmilərinin» qanununu təbliğ etməsi haqqındakı məlumat müstəsna əhəmiyyətə malikdir ki, qızılbaşlar arasında sosial bərabərlik haqqında əski Babəki ideyaları yayılmışdı. O
31 da təsadüfi deyildir ki, Səfəviləri Qaradağ və Talış vilayətlərinin əhalisi dəstəkləyirdi. Bu vilayətlər vaxtilə Babəkin başçılığı altında baş vermiş hərəkatın ocağı olmuşdur». 59 Əsərin qızılbaş ideologiyasına, Ərdəbil şeyxlərinin fəaliyyətinə həsr olunmuş hissəsində müəllifin öncə sünni olmuş nəslin nümayəndələrinə, hərəkata düşmən münasibəti (əsər müəllifi qatı sünni idi) aşkardır. 60 Bu əsər Azərbaycan tarixinin, milli mədəniyyət tarixinin öyrənilməsi üçün qiymətli mənbədir. Mir Yəhya ibn Əbdüllətif əl-Hüseyni əl-Qəzvini (1481- 1555) İran tarixçisidir. Onun farsca yazılmış və 4 hissədən ibarət olan «Lübb ət-təvarix» («Tarixlərin özəyi») adlı əsəri ümumtarix səciyyəsi daşıyır. Əsərdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu sülalələri (III hissənin V fəsli), habelə Səfəvilər (IV hissə) haqqında da məlumatlar verilir. Dövrün başqa mənbələrində olmayan qısa, lakin dolğun ictimai-iqtisadi səciyyəli materiallarla zəngin olan bu əsərdə I İsmayılın fəaliyyətinə xüsusi diqqət yetirilir. 61 Həmin əsər dövrün öyrənilməsi üçün mühüm mənbələrdən biridir. Ümumiyyətlə, təqribən XIV əsrdən etibarən Yaxın və Orta Şərq bölgəsində, eləcə də Azərbaycanda baş vermiş hadisələri əks etdirən tarixi mənbələr, müxtəlif məzmunlu sənədlər fars dilində tərtib olunmuşdur. Həmin əsərlər və sənədlər müxtəlif xalqların nümayəndələri tərəfindən tərtib edilmiş, mövcud sülalələrin, hakim dairələrin siyasi-ideoloji mövqeyini əks etdirmişdir. XVI-XVIII əsrlərdə də yazılmış əsərlərin əksəriyyətində müəlliflər əsasən müasiri olduqları dövrün hərbi, siyasi faktlarına diqqət yetirmiş, mədəniyyətin inkişafına dair cüzi məlumatlar vermişlər. Dinamik hərbi-siyasi mühitlə səciyyələnən orta çağlarda tarixçilərin əsasən siyasi məsələlərə üstünlük verməsi təbii hal idi. «Orta əsrlərdə tarixçilik işinin əsasən saraylar nəzdində təşkil edilməsi tarixçilərin və vəqiənəvislərin istər siyasi, istərsə də maddi cəhətdən hökmdarlardan asılılığı ilə əlaqədar idi. Belə tarixçilərin əsas vəzifəsi hökmdarı tərifləmək, onun mütləq hökmranlıq iddiasını əsaslandırmaq olduğundan, onlar əsərlərində dövrün nöqsanlarını ört-basdır etməyə, cinayətlərə bəraət qazandırmağa, Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|