Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
32 qəddarlıqları müsbət
tədbirlər kimi qələmə verməyə
çalışmışlar». 62 Qeyd etmək lazımdır ki, indiyədək dövrünün fakt və hadisələrinə tam, obyektiv qiymət vermiş saray tarixçisi olmamışdır. «Nifrətsiz və tərəfkeşlik olmadan yazmaq tələbi antik tarixçilər, ümumiyyətlə bütün tarixçilər üçün əlçatmaz arzu idi».
63
Əsərlərindəki qeyri-obyektivlik təzahürlərinə baxmayaraq, Həsənbəy Rumlu, İsgəndərbəy Münşi (Türkman), Şərəfxan Bidlisi kimi XVI-XVII əsr müəlliflərinin məlumatları Azərbaycan tarixinin araşdırıcıları üçün əvəzsizdir. 1530-1531-ci illərdə anadan olduğu təxmin olunan, vəfatı tarixi bəlli olmayan Həsənbəy Rumlunun «Əhsənüt-təvarix» («Tarixlərin ən yaxşısı») adlı, farsca yazılmış ümumtarix əsəri «XVI əsrin ən qiymətli tarixi mənbələrindəndir». 64 Qum şəhərində anadan olmuş Həsənbəy Rumlu Azərbaycanın Rumlu tayfasından idi. Uşaq ikən atasını itirmiş bu şəxs I Təhmasibin (1524-1576) məşhur əmirlərindən olmuş babası Əmir Sultan Rumlunun himayəsində böyümüşdür. Həsənbəy bir müddət Qəzvin şəhərində yaşamış, 1539/40-cı ildə babasının ölümündən sonra ailə ənənəsinə sadiq qalaraq şah qvardiyasında (qorçi dəstəsində) xidmətə başlamışdı. O, I Təhmasibin bir neçə hərbi yürüşünün iştirakçısı olmuşdur. Həsənbəy Rumlu 1576-cı ilədək sarayda yaşamış, II İsmayılın (1576-1577) hakimiyyəti zamanı Qum şəhərinə köçərək saray mühitindən uzaqlaşmağa çalışmışdı. 1578-ci ildə yeni Səfəvi şahı Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) onu yenidən saraya cəlb etmişdi. Həsənbəy Rumlu şah tərəfindən hörmətlə qarşılanmış və «şaha yaxın adamlar» zümrəsinə daxil olunmuşdu. 65 Əsərdəki «hadisələrin təsviri 985 (1577/78)-ci ili də əhatə etdikdən sonra qırılır və əsər natamam qalır. Təəssüf ki, Həsənbəy Rumlunun nə qədər yaşaması və salnaməsini nə səbəbə tamamlaya bilməməsi barədə heç bir məlumat yoxdur». 66 10 cilddən ibarət olan bu əsərin 67 yalnız son 2 cildi müasir araşdırıcıların ixtiyarındadır. XVI əsr Azərbaycan mədəniyyətinin yüksəliş xəttilə inkişafı zamanı olduğuna görə Həsənbəy Rumlu da həmin gerçəkliyin fraqmentlərini öz əsərində əks etdirmişdir. «Mənbədə məşhur şəxsiyyətlər, o cümlədən şairlər, tarixçilər, alimlər haqqında bioqrafik qeydlər
33 edilmişdir». 68 Əsərdə Şirvan, Şəki və Azərbaycanın cənub vilayətləri başlıca diqqət obyektləridir. «Dünyanın bir çox şərqşünaslarının «Əhsənüt-təvarüx»ə dönə-dönə müraciət etməsi faktı da onun əhəmiyyətini göstərən amillərdən biridir». 69
Səfəvilər sarayında xidmət etmiş, xəttat, münşi və vəzir olmuş İran tarixçisi Qazi Əhməd Qumi (1546-təqribən 1606) dövrün Azərbaycan mədəniyyətinin araşdırılmasına yardım edə bilən, dəyərli məlumatlar verən orta əsr müəlliflərindəndir. O, ömrünün sonunda Hindistana köçmüş, Moqol hökmdarı Cahangirin sarayında yaşamışdır. Qazi Əhməd Qumi «Xülasət ət-təvarix», «Gülüstani-hünər», «Məcmə əş-şüəra» kimi məşhur əsərlərin müəllifidir. Onun digər əsərləri də vardır. Qazi Əhməd Qumi «Xülasət ət-təvarix» əsərini 6 cilddə yazmağı planlaşdırmışdı, lakin VI cildi müəllifin bitirib-bitirmədiyi məlum deyildir. 70 Qazi Əhməd Qumi əsərdə ilk dörd cildin adını çəkmir, lakin V cildin yazılmasına 12 il vaxt sərf etdiyini qeyd edir.
71 Əsərin dövrümüzədək yalnız ilk Səfəvi şahlarından başlamış 1591-ci ilə qədərki hadisələri əks etdirən son qismi gəlib çatmışdır. Əsərdə Azərbaycanın siyasi, iqtisadi, ictimai tarixinə, mədəni həyatına dair məlumatlar vardır. Müəllif Şərq tarix elminin ənənəsinə sadiq qalaraq əsərini Səfəvilər xanədanının geneologiyası (nəsəb səcərəsi) ilə başlayır. Qazi Əhməd Qumi sülalənin banisi Şeyx Səfiəddinin həyat və fəaliyyətini ətraflı şəkildə təsvir etdikdən sonra onun varisləri barəsində qısa qeydlər vermişdir. Əsərdə hadisələr xronoloji ardıcıllıqla təsvir olunmuşdur. Qazi Əhməd Qumi bildirir ki, o «Xülasət ət-təvarix» əsərini Şah II İsmayılın təklifilə yazmış və şahın istəyinə uyğun olaraq əsərini Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin (1413-1482) «Mətlə əs-sədeyn…» üslubunda tərtib etmişdir. 72
nəticəsində XVI əsrin sonlarına doğru artıq saraydan uzaqlaşdırılmış, Şah I Abbasın «gözündən düşmüş», şahın «xoşlamadığı» şəxslərdən birinə çevrilmişdi. O, dövrün tanınmış tarixçisi, xəttatı olmuş İsgəndərbəy Münşinin müəllimi idi. «Onun yazdığı əsərlərdən məlum olur ki, Qazi Əhməd Azərbaycana xüsusi rəğbət bəsləmiş və Azərbaycan (türk) dilini
34 mükəmməl bilmişdir». 73 Farsca yazılmış «Xülasət ət-təvarix»də xeyli Azərbaycan sözü, atalar sözləri, türk dilində bir neçə şeir və məktub vardır. Qazi Əhməd həm «Xülasət ət-təvarix», həm də «Gülüstani-hünər» əsərində azərbaycanlı alimlər, şairlər, rəssamlar, xəttatlar haqqında böyük həvəslə, ətraflı surətdə məlumat verir. Qazi Əhməd Qumi Azərbaycanda baş vermiş hadisələrə xüsusi yer ayırır. Onun Sultan Məhəmməd, Mirzə Əli, Mir Seyid Əli, Sadiqbəy Əfşar, Mir Əli Təbrizi, Cəfər Təbrizi, Əli Rza Təbrizi haqqındakı məlumatları xüsusilə diqqətəlayiqdir. Qazi Əhmədin 1597-ci ildə tamamladığı «Gülüstani-hünər» əsərində Azərbaycan mədəniyyət faktları daha çox xatırlanır. Müəllifin ilk əsəri olmuş «Məcmə əş-şüəra» 6 cilddən ibarət idi. Qazi Əhmədin «Xülasət ət-təvarix»də yazdığına görə, həmin traktatın əlyazması hələlik tapılmamışdır. Burada «Azərbaycanın, İran və Ərəbistanın alim və şairlərinin həyatı haqqında məlumat verilir». 74 Qazi Əhməd Qumi «Gülüstani-hünər» əsərini yazarkən özündən öncə yaşamış XVI əsr
tarixçisi Mustafa Alinin «Mənaqibi-hünərvəran» («İstedadlıların ləyaqəti») adlı əsərinin quruluşundan istifadə etmişdir. «Gülüstani-hünər»də Qum, Herat, Qəzvin və Təbriz şəhərlərindəki memarlıq obyektləri haqqında da məlumatlar verilir. «Burada Təbrizdəki Dəməşq mədrəsəsi, Süleymaniyyə məscidi, Çahar minar, Müzəffəriyyə, Mir Məftülbənd binası, Mir Sabit məqbərəsi, Cahanşah binası, Nəsriyyə mədrəsəsi haqqında bəhs edilir». 75 Əsərdə 1555-ci ildən etibarən Səfəvilər dövlətinin paytaxtına çevrilmiş Qəzvin şəhəri haqqında geniş məlumat vardır. Əsərdən məlum olur ki, Şah I Təhmasib Çehel sütun eyvanını şəxsən öz əli ilə işləyib bəzəmişdir. 76 Beləliklə, Qazi Əhməd Quminin «Xülasət ət-təvarix» və «Gülüstani- hünər» əsərlərində Azərbaycanın XVI əsr mədəniyyətinə dair zəngin materiallar vardır. Şərəfxan ibn Şəmsəddin Bidlisi (1543-cü ildə anadan olmuşdur, vəfatı tarixi bəlli deyildir) fars dilində «Şərəfnamə» əsərinin müəllifi kimi tanınmışdır. Mənşəcə kürd olmuş bu şəxs ana tərəfdən Səfəvi sülaləsi ilə qohum idi və müxtəlif vaxtlarda Şirvan və Naxçıvan hakimi vəzifəsini icra etmişdir. Sonralar Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|