Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
56 haqqındakı təsəvvürün tarixi gercəkliklərə uyğun olmaması M.Rəfilinin bu fikri üçün səciyyəvi idi. Bu, ilk növbədə həmin dövrdə Azərbaycan tarix elminin lazımi səviyyədə inkişaf etməməsinin təzahürü kimi qiymətləndirilə bilər. 1550-ci ildə italyan rəssamı, memarı və incəsənət tarixçisi Corco Vazarinin «Rəssamların həyatı haqqında hekayələr»də ilk dəfə işlətdiyi «Renessans» istilahı, 162
bu tarixi mərhələ, Azərbaycan Renessansı problemı ətrafında mübahisələr son 40 ildə daha da intensivləşmişdir. «Azərbaycan Renessansı tarixi gerçəklikdir və bu haqda ehtiyatla danışmaq olmaz». 163 Son
dövrün tədqiqatçıları (Ə.Ağayev, Y.Qarayev, A.Hacıyev, A.Rüstəmova, Z.Quluzadə, D.Əliyeva) «XII-XIII əsrlərdə Azərbaycan İntibahı» ideyasını inkişaf etdirmiş, əsərlərində həmin dövrün mədəniyyətinin Renessans səciyyəsi daşıdığını göstərmişlər. Lakin həmin ideyaya avropasentrist meyarlarla yanaşma tərzi hal-hazırda da aparıcı mövqe tutmaqdadır. Azərbaycan Renessansı probleminin həllinə «Şərqin tarixi inkişaf prosesinin kifayət qədər öyrənilməməsi və düşüncə tərzinin «avropasentrizmi» 164
mane olur. Azərbaycan tarix elmi- nin son 50 ildə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və siyasi inkişaf problemlərinin həlli sahəsindəki uğurları şəraitində bu, xüsusilə təəssüf olunası faktdır. Bəzi tədqiqatçılar «Şərq sentrizmi» (əslində «avropasentrizm»in astar üzü) mövqeyindən çıxış edərək XII-XIII əsrlərdə Azərbaycanda Renessansın mümkünlüyünü sübut etməyə çalışırlar. R.Əliyev Nizami Gəncəvinin yaşadığı dövrü belə təsvir edir: «Sosial tərəqqinin başqa bir göstəricisi feodalların «burjualaşması» idi… Monqolların hücumundan qabaq Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə feodal ictimai münasibətləri elə bir səviyyəyə çatmışdı ki, yeni, daha yüksək sosial-iqtisadi formasiyanın meydana gəlməsi üçün zəmin yaranmışdı…Şərqdən gətirilmiş mədəniyyət Avropanın ümumi tarixi inkişaf prosesini xeyli sürətləndirdi. Sonralar Avropada İntibah dövrünü (Renessansı) doğuran bütün ilkin şərtlərin hamısı bu dövrdə yaranmışdı». 165 əsrlərdə feodalların «burjualaşması» prosesinin baş verdiyini sübut edən tarixi faktlar yoxdur. Şəhər həyatının çiçəklənməsi
57 və pul tədavülünün artımı, sənətkarlığın inkişafı isə o dövrün bütün Şərq aləmi üçün səciyyəvi idi. R.Əliyev «yeni, daha yüksək sosial-iqtisadi formasiya» ifadəsi ilə məhz kapitalizmi nəzərdə tutur. Hər hansı bir xalqın İntibahında kapitalist elementlərinin təşəkkülünün həlledici olduğunu sübut etməyə çalışmaq «avropasentrizmin» təzahürüdür. Biz bu problemə münasibətimizi bildirərkən ədəbiyyatda mövcud olan Şərq Renessansını Qərb qəlibinə yerləşdirmək, onda Qərb Renessansının oxşarını görmək cəhdlərinə qarşı çıxış edirik. XII-XIII əsrlərin Şərq Renessansı (Azərbaycan da həmin mədəni sistemin tərkib hissəsi kimi) gerçək tarixi fakt idi. XII-XIII əsrlərdə Şərq mədəni sisteminin dəyərlərinin dirçəlməsi, «oyanışı» prosesi olan Azərbaycan İntibahı (Renessansı) region- al səciyyə daşımış, Şərq Renessansının tərkib hissəsi olmuşdur. Həmin dövr Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında əsaslı keyfiyyət çevrilişi ilə səciyyəvi olmuşdur. Lakin bu prosesdə Azərbaycan xalqının mədəni-tarixi imkanları tam şəkildə gerçəkləşməmişdi. Ona görə də Azərbaycan tədqiqatçıları bu dövrdə baş vermiş İntibah barədə daha ehtiyatlı mülahizələr irəli sürməyi, «Renessans elementləri»ndən, «Nizaminin yaradıcılığının Renessans təbiətli olmasından» 166 bəhs etməyi üstün tuturlar. Mədəni imkanların intensiv, kütləvi şəkildə gerçəkləşməsi, özəl tarixin qədim dövrlərinə «müraciət», islamaqədərki inamların incəsənətdə aşkarlanması və s. kimi İntibah üçün səciyyəvi olan cəhətlər XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan mədəni-tarixi mühiti üçün səciyyəvi idi. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan İntibahı Ümumtürk İntibahı kimi universal bir hadisənin tərkib hissəsi olmuşdur. Bu İntibah ilk növbədə siyasi sahədə, türk (Azərbaycan) özünüdərki əsasında daha qabarıq idi. XV əsrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu, Şirvanşahlar dövlətləri, XVI əsrin əvvəllərindən isə Səfəvilər dövləti siyasi dirçəlişin mühüm faktları kimi qeyd olunmalıdır. Bu dövlətlər monqol əsarətindən sonra Azərbaycan xalqının İntibahını təmin etmiş sabit siyasi birliklər idi. İntibah prosesində Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin mövqeyi və rolu böyük əhəmiyyətə malik idi. «Səfəvilər
58 dövlətinin tarixi Azərbaycan xalqının tarixi ilə, onun etnik konsolidasiyası ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Azərbaycanın cənub və şimal vilayətlərinin nisbətən vahid, mərkəzləşmiş Səfəvilər dövlətinin hüdudlarında birləşdirilməsi bu vilayətlərin keçmişdəkinə nisbətən daha çox siyasi, iqtisadi, mədəni və etnik yaxınlaşması üçün əsas yaratdı». 167 Səfəvilər dövləti (1501- 1736) Şirvanşahlar dövlətindən sonra Azərbaycanın ən sabit siyasi tarixə malik olan orta əsr dövləti idi. Təxminən bir əsr ərzində Səfəvilər dövləti Azərbaycan mədəniyyətinin (müharibələrə və dağıntılara, itkilərə baxmayaraq) yüksəlişini təmin etdi. Azərbaycan mədəniyyətinin vahid zəmində, yüksələn xətlə inkişafında türk (Azərbaycan) özünüdərkinin gerçək faktının – Səfəvilər dövlətinin mühüm rolu olmuşdur. Azərbaycanda İntibah türk dilinin aparıcı əhəmiyyət kəsb etməsi, türkcədən ilk dəfə dövlətlərarası münasibətlər sistemində istifadə olunması, ədəbi əsərlərin bu dildə yazılması və s. ilə səciyyəvidir. Azərbaycan xalqının etnogenetik inkişafı prosesində aparıcı rol oynamış qədim türk dili məhz bu dövrdə öz imkanlarını aşkarladı. «Həmin dövrdə Azərbaycan xalqının düşüncə tərzində, mədəni-maddi-siyasi həyatında dönüş yaranır, yeni dövr başlanır. Ümumiyyətlə, türk dillərində differensiaa- siya XVI əsrin axırlarından aydın hiss olunmağa başlayır. Bu da təsdiq edir ki, XVI əsr həmin xalqların tarixində yeni mədəni- mənəvi dövrün astanasıdır». 168 «Azərbaycan dili» anlayışına XI əsrin görkəmli ədəbiyyatşünası olmuş Xətib Təbrizinin yaradıcılığında təsadüf olunur. Lakin qədimlərdən əsrimizin 30- cu illərinədək bu dil «türk dili» adı ilə tanınmışdır. Türk dili Səfəvilərin və qızılbaşların doğma dili idi və XVIII əsrin ilk rübünə qədər sarayda və orduda öz aparıcı mövqeyini saxlamışdır. Ədəbiyyat sahəsində bu İntibah türk dilində yazılmış bədii əsərlərin artması ilə səciyyəvidir. Əgər Azərbaycanın XV-XVI əsrə qədərki peşəkar ədibləri ərəb və fars dillərində yazırdılarsa, XVI əsrdə şərait əsaslı surətdə dəyişdi. Türk özünüdərki prosesi ədəbiyyatda da özünü göstərməyə başladı. İmadəddin Nəsimidən etibarən güclənmiş bu proses XVI-XVII əsrlərdə
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|