Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
35 Şərəfxan Osmanlı sultanı III Muradın tərəfinə keçmişdir. 77 O, əsərində Osmanlı-Səfəvi müharibələrinə geniş yer vermişdir. Əsərdə Azərbaycanın XIV-XVI əsrlər tarixinə də aid olan mühüm məlumatlar vardır. Osmanlı sultanı III Muradın Azərbaycana təşkil etdiyi hərbi yürüşlərdə iştirak etmiş Şərəfxan Bidlisinin əsərində Osmanlı məlumat mənbələrinin təsiri, müəllifin Səfəvi dövlətinə mənfi münasibəti nəzərə çarpır. 78
şəraiti öyrənmək baxımından dəyərli mənbədir. Mahmud bin Hidayətullah Nətənzi (1531/32-ci ildə anadan olmuşdur) nəzərdən keçirilən dövr haqqında məlumatlar verən müəlliflərdən biridir. Ruhani ailəsində anadan olmuş Mahmud Nətənzi gənc ikən tarixə və İlahiyyata dair kitablar oxumağa, şeirlər yazmağa mail idi. Onun ailəsi Heratın Səfəvi hakimi, şah I Təhmasibin qardaşı Bəhram Mirzə tərəfindən himayə olunmuşdu. Mahmud Nətənzi «Nəqavat əl-asar fi zikr əl-əxyar» (və ya «əxbar») («Ruhani şəxslər haqqında hekayətlərdən ən yaxşısı») adlı əsərini 1590-1599-cu illər ərzində yazmışdır. 79 2 cilddən ibarət olan əsərin I cildində 1576- 1587-ci illərin mühüm hadisələri öz əksini tapmışdır. II cilddə isə şah I Abbasın hakimiyyətinin ilk 11 ili ətraflı şəkildə işıqlandırılmışdır. Şah I Abbasın taxta çıxmasına qədərki dövrün bir çox hadisələri Mahmud Nətənzidən əvvəlki salnaməçilər tərəfindən ya xatırlanmamış, ya da həmin hadisələr ətraflı şəkildə təsvir olunmamışdır. Əsasən şəxsi müşahidələrinə istinadlanmış Mahmud Nətənzi dövrünün siyasi fakt və hadisələrinə xüsusi fikir vermişdir. Müəllifin nəinki hadisələri, habelə həmin hadisələri doğurmuş səbəbləri şərh etməyə meyli əsərin nəzərəçarpan cəhətlərindəndir. 80
faktları barədə dəyərli məlumatlar verən digər müəllif İsgəndərbəy Münşidir. Bu Azərbaycan tarixçisi də əsərlərini farsca yazmışdır. O, 1560-1634-cü illər ərzində yaşamış, saray tarixçisi, şair və xəttat olmuşdur. 81 İsgəndərbəy Münşi (Türkman) «Tarixe-aləmaraye – Abbasi» («Aləmi bəzəyən Abbasın tarixi») əsərini təqribən 1630-cu ildə tamamlamışdır.
36 Əsər müqəddimədən, girişdən və iki cilddən ibarətdir. 82 Dövrün başlıca hadisələri onun əsərində öz əksini tapmışdır. Məhəmməd Xudabəndənin (1578-1587) və Şah I Abbasın (1587-1629) dövründə divan katibi kimi yüksək vəzifədə olmuş İsgəndərbəy Münşi (Türkman) Səfəvi dövlətinin maliyyə işləri ilə də məşğul idi. O, bir sıra hərbi yürüşlərdə və səfərlərdə iştirak etmiş, minlərlə azərbaycanlı rəssamın, şairin, xəttatın və sənətkarların zorla İranın vilayətlərinə köçürülməsinin şahidi olmuşdur. İsgəndərbəy Münşi «Tarixe-aləmaraye-Abbasi» əsərində Səfəvilər dövründə Azərbaycan (türk) dilinin rolu haqqında da məlumatlar vermişdir. Həmin
müəllifin «Zeyle-tarixe- aləmaraye-Abbasi» («Aləmi bəzəyən
Abbasın tarixinin davamı») adlı digər, yarımçıq qalmış əsəri də vardır. 83 Əsərdə Şah I Səfinin hakimiyyətinin ilk 5 ili də təsvir olunur. XVI əsrdə naməlum müəllif tərəfindən fars dilində yazılmış digər mənbə «Tarixe-Şah-İsmaile-Səfəvi» («Şah İsmayıl Səfəvinin tarixi») əsəridir. Əsərdə Şah I İsmayılın fəaliyyəti, dövrün ictimai-siyasi çəkişmələri təsvir edilir. Əsərin adı şərti səciyyə daşıyır. 84 Şah I İsmayılın əcdadları haqqında məlumat əsərin giriş hissəsini təşkil edir. Əsərdəki məlumatlar ictimai, siyasi, dini amillərin mədəniyyətin inkişafına təsirini öyrənmək baxımından maraqlıdır. Xondəmir (Xandəmir) Qiyasəddin ibn Hümaməddin əl- Hüseyni (1475, Herat-1535, başqa məlumata görə 1536/37) İran (fars) tarixçisidir. O, öncə Teymurilərin, 1507-ci ildən Səfəvilərin və 1528-ci ildən isə böyük Moqol hökmdarlarının saray tarixçisi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu cəhət onun ictimai-siyasi, tarixi görüşlərinin genişliyinə səbəb olmuşdur. Tarixçinin 3 cilddən ibarət olan «Həbib əs-siyər fi əxbar əfrad əl-bəşər» («Görkəmli adamlar haqqında xəbərləri təsvir edən dost») əsərində İranın və qonşu ölkələrin ən qədim dövrlərdən 1524-cü ilədək olan tarixi təsvir olunur. 85 Əsər 1520-1524-cü illər arasında yazılmışdır. «Kitabda nəzəri cəlb edən ən maraqlı məsələlərdən biri dinin iki məzhəbinə-şiəliyə və sünniliyə xidmət edən və bir-biriləri ilə daim müxalifətdə olan Osmanlı- Səfəvi dini-ideoloji mübarizəsinin əks etdirilməsidir». 86 «Dəstur
37 əl-vüzəra» («Vəzirlərə göstəriş») və «Hümayunnamə» əsərləri də onun hadisələrə fəal münasibətini əks etdirir. Xondəmirin əsərlərində Azərbaycanın mədəni inkişafına dair məlumatlar epizodik səciyyə daşıyır. Onun Səfəvilər dövlətinin banisi Şah I İsmayıl Xətainin fərdi xüsusiyyətlərinə dair verdiyi məlumatlar daha maraqlıdır. 87
Vəhidin («Abbasnamə» əsəri), Vəliqulubəy Hacı Davudqulu oğlunun, Məhəmməd Yusif Qəzvininin, Şeyx Hüseyn ibn Şeyx Abdal Zahidinin fars dilində yazdıqları əsərlərdə 88 dövrün hərbi- siyasi çəkişmələrinə daha çox fikir verilmişdir. Bu əsərlərdən XVII əsrdə mədəniyyətin əlverişli olmayan siyasi şəraitdə inkişaf etdiyi bəlli olur. XVI-XVII əsrlərin fərman və sənədlərində 89 Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına dair məlumatlar çox cüzidir. Bu fərman və sənədlərin bəzilərində dinin, dini idarələrin rolu barədə məlumatlar vardır. XVIII əsrdə yaşamış alban katolikosu Yesayi Həsən- Cəlalyanın «Alban ölkəsinin qısa tarixi» əsərində 1702-1722-ci illərin tarixi fakt və hadisələri öz əksini tapmışdır. 90 Əsərdə başlıca diqqət dövrün siyasi, hərbi hadisələrinin təsvirinə yönəldilmişdir. Əsər müəllifi XIII əsrdə Qarabağın Aşağı Xaçın ərazisində hakim olmuş Həsən Cəlalın nəslindən idi. Həsən Cəlalın soykökü isə öz növbəsində Mehranilər sülaləsindən olan böyük alban knyazları nəslinə bağlı olmuşdur. Həsən Cəlal nəslindən olan hökmdarlar uzun müddət ərzində ənənəvi olaraq Albaniyanın katolikosu vəzifəsini də icra etmişlər. 1240-cı ildə Xaçınçayın sol sahilində, sıldırım dağın geniş ərazisində Həsən Cəlalın tikdirdiyi Qanzasar monastırı əsrlərlə erməni kilsəsinin təzyiqinə məruz qalan alban mədəniyyətinin sığındığı obyektə çevrilmişdi. Monqollar tərəfindən 1261-ci ildə öldürülmüş Həsən Cəlal bu monastırda dəfn olunmuşdur. 1511-ci ildən etibarən Qanzasar monarstırı alban katolikoslarının iqamətgahına çevrilmişdi. Katolikos Yesayi Həsən-Cəlalyan alban patriarx taxtına 1702-ci ildə seçilmış, bu vəzifəsini vəfatınadək (1728-ci ildə) yerinə yetirmişdir. Bu şəxs XVIII əsrin əvvəllərindən Cənubi Qafqazı işğal etməyə can atan
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|