Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
26 baxımından o, qiymətli mənbələrdən biridir. Ümumiyyətlə, «XIII-XIV əsrlərdə, Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda və İranda tarix elmi nəzərəçarpacaq dərəcədə irəliləmişdi. Akad. V.V.Bartold bu dövrü «Fars (İran) tarixşünaslığının qızıl əsrləri» adlandırmışdır». 46
Əlaəddin Əta Məlik ibn Bəhaəddin Məhəmməd əl- Cüveyni (1225/1226-1283) İran tarixçisi, siyasi xadimi olmuşdur. 1259-cu ildə Hülaku xan onu Bağdad hakimi (məlik) təyin etmişdi. 1281-ci ildə o, vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. 1282- ci ildə Elxan Əhməd Tekudar onu dövlət vəzifəsinə qaytardı, lakin tezliklə o, əmlakı müsadirə olunaraq vəzifədən çıxarıldı. Cüveyni Arranda vəfat etmişdir. O, 1260-cı ildə 3 cildlik «Tarixi-cahanguşay» («Dünya fatehinin tarixi») əsərini (farsca) tamamlamışdır. Əsərdə monqolların Azərbaycana hücumları, Xarəzmşah Cəlaləddinin ölkəni işğal etməsi, monqolların vergi siyasətinə qarşı Təbriz əhalisinin çıxışı barədə məlumatlar vardır. İran alimi, həkim və tarixçi, dövlət xadimi Rəşidəddin Fəzlullah Əbülxeyr Həmədani (1247, Həmədan-1318, Təbriz) «Cami ət-təvarix» («Tarixlərin toplusu») əsərinin (1300 1301-ci ildə başlanmış, 1310-1311-ci ildə tamamlanmışdır) müəllifi kimi tanınır. O, Abaqa xanın (1265-1282) dövründə dövlət işinə cəlb olunmuş, Qazan xanın, Olcaytunun və Əbusəidin vəziri vəzifələrini icra etmişdir. Rəşidəddin mədəniyyətin inkişafına himayəçiliyi ilə məşhurlaşmış, Olcaytunun ölümündə günahlandırılıb edam edilmişdir. Onun əsas əsəri Azərbaycan tarixinin mühüm qaynaqlarındandır. 47
diqqət yetirilir. XI əsrdən etibarən «türkman» adını daşıyan oğuzların arasından Səlcuqilər və Osmanlı sülalələrinin nümayəndələri çıxmışlar. Əsərdə oğuzların tarixi ilk dəfə olaraq ümumdünya tarixi kontekstində şərh olunur. «Oğuzların tarixi»nin («Cami ət-təvarix»ə daxil olan hissədir) və ya «Oğuznamə»nin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, yazılı mənbələrə deyil, əfsanə ilə gerçəkliyin çulğaşdığı şifahı xalq yaradıcılığı əsasında yaradılmışdır. «Cami ət – təvarix» əsərinin
27 2 babdan (hissədən) ibarət olan xüsusi qismi türk və monqol tayfalarının tarixinə həsr olunmuşdur və bu qism əsərin I cildinə daxildir. Oğuzların Şirvana, Şamaxıya, Arrana, Muğana, Azərbaycana yürüşlərinə həsr olunmuş hissələr «Oğuznamə»nin maraqlı fraqmentlərindəndir. 48
Məhəmməd bin Hinduşah Naxçıvani (XIII əsrin sonu – XIV əsrin II yarısı) bir müddət Elxanilərin sarayında maliyyə işində çalışmış, Fəzlullah Rəşidəddinin oğlu vəzir Qiyasəddin Məhəmməd Rəşidi ilə dostluq etmiş və onun göstərişilə fars dilində «Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib» («Dərəcələrin təyin olunmasında katiblər üçün göstəriş») əsərini yazmışdır. Əsərdə iqtisadi-maliyyə məsələlərindən başqa görkəmli dövlət, elm və mədəniyyət xadimlərinin həyatı və s. barədə məlumatlar verilir, buna görə də Azərbaycan mədəniyyət problemlərinin tədqiqi gedişində istifadəsi zəruri olan mənbələrdəndir. 49
Əhərinin «Tarixe-Şeyx Üveys» ümumtarix əsəri Cəlairi sultanı Şeyx Üveysə (1356-1374) həsr olunmuşdur. Fars dilində yazılmış bu əsərin 1304-1359-cu illərdə baş vermiş hadisələrə həsr olunmuş qismi Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün qiymətli mənbədir. Əsərdə Elxanilər dövlətinin tənəzzülü və Cəlairilər dövlətinin təşəkkülü prosesi izlənilir. 50
ümumi monqol tarixi, daha doğrusu, Hülakular dövlətinin tarixi nöqteyi-nəzərindən yazılmışdır və tək-tək vilayətlərin, o cümlədən Azərbaycanın tarixindən ayrılıqda bəhs etmir. Lakin bir sıra mənbələrdə Azərbaycana xüsusi diqqət yetirilmiş, burada baş vermiş hadisələrin təsvirinə geniş yer verilmişdir. Bu, bir tərəfdən Azərbaycanın Hülakular dövlətinin mərkəzi vilayəti və Təbrizin paytaxt şəhəri olmasından irəli gəlmişdisə, digər tərəfdən əsərin müəllifinin özünün Azərbaycana bəslədiyi səmimi münasibətdən doğmuşdur… Bu cəhətdən Azərbaycan tarixçisi Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhərinin «Tarixe Şeyx Üveys» əsəri müstəsna əhəmiyyət kəsb edir». 51
Gəncəli Kirakos (Kirakos Qandzaketsi) təqribən 1200/01- 1271/72-ci illərdə yaşamış, tarixçi olmuşdur. O, erməni dilində
28 yazılmış «Tarix» əsərinin müəllifidir. 52 Əsərdə IV əsrin əvvəllərindən 1265-ci ilədək baş vermiş tarixi hadisələr öz əksini tapmışdır. Həmin əsərdə Xarəzmşah Cəlaləddinin və monqolların Cənubi Qafqaza, Azərbaycana hücumları, bu hücumların nəticələri haqqında dəyərli məlumatlar vardır. Müəllif Qafqaz Albaniyasına xüsusi fəsil ayırmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, əsrlər boyu dövləti olmayan ermənilərin bir çox (siyasi, mədəni və s.) ehtiyaclarını erməni Qriqoryan kilsəsi yerinə yetirmiş, tarix elmini daimi nəzarət altında saxlamış, çoxəsrlik saxtakarlıq ənənələrinin qorunmasına can atmışdır. Kirakosun bu əsərində də həmin təsir hiss olunmaqdadır. Nizaməddin Şami (Şənbi, Şənbi-Qazani) Təbrizdə anadan olmuşdu, doğulduğu yerin adı ilə «Şami» nisbəsi daşıyırdı. O, 1392-ci ilədək Bağdadda yaşamış, Əmir Teymur bu şəhəri tutduqdan sonra yeni fatehin sarayında xidmətə başlamışdı. O, hərbi səfərlərdə Əmir Teymuru müşayiət etmişdir. 1401/02-ci ildə o, Əmir Teymurun göstərişilə fars dilində yeni dövlətin tarixini yazmağa başladı. Nizaməddin Saminin əsəri «Tarixe- fütahate-Əmir Teymur Gurqan», yaxud «Zəfərnamə» adlanır. 53
Əmir Teymurun yaratdığı yeni dövlət, İran, Azərbaycan və bir sıra qonşu ölkələrin iqtisadi, siyasi tarixinə dair dəyərli məlumatlar toplanmışdır. «Əmir Teymurun hərb və zəfərlər tarixçəsini əks etdirən» 54 bu kitab Azərbaycanın XV əsrin əvvəlindəki vəziyyətini öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Tacəddin əs-Səlmaninin «Tarixnamə» (şərti adıdır) əsərində 1405-1409-cu illərin tarixi hadisələri təsvir olunur. «Tarixnamə»də həmin dövrdə Orta (Mərkəzi) Asiyada, İranda və Azərbaycanda baş vermiş hadisələr öz əksini tapmışdır. Müəllif şərh olunan tarixi hadisələrin şahidi olduğuna görə bu əsər tədqiq olunan dövrün müstəqil və
qiymətli mənbələrindəndir. Bütün hökmdarlar kimi Əmir Teymur və onun xələfləri də özlərinin hökmdarlıq və sərkərdəlik fəaliyyətlərinin tarixi salnamələrdə əks etdirilməsi qayğısına qalırdılar. Teymurun varisi Şahrux bir çox istedadlı tarixçiləri Herata cəlb etmiş, onların fəaliyyəti üçün əlverişli şərait Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|