Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 diqqət yetirmiş müəllif təbii fəlakətlə birlikdə gürcü hökmdarlarının da Arranın, Gəncənin mədəni həyatına vurduqları ağır zərbələri nəzərdən qaçırmamışdır. Azərbaycanın orta çağlardakı mədəni təkamülü prosesini əks etdirən mənbələr arasında ərəbdilli müəlliflərin əsərləri mühüm yer tutur. 7 Tarixçi, fəqih və ilahiyyatçı Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cərir ət-Təbərinin (838-923) «Tarix ər-rüsul və- l-müluk» («Peyğəmbərlərin və padşahların tarixi») əsərində başlıca diqqət əsasən siyasi tarix məsələlərinə yönəldilmişdir. Çoxcildlik bu əsər Yaxın Şərq ölkələrinin (eləcə də Azərbaycanın) orta çağlar tarixinin öyrənilməsində mühüm mənbədir. Əsərdə ərəblərin Azərbaycanı işğal
etməsi, Xürrəmilər, Babək hərəkatı (816-837), Məzyədilər sülaləsi və Sacilər dövləti haqqında geniş məlumatlar da vardır və bu məlumatlar əsasında Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf şəraitinin öyrənilməsi mümkündür. Ərəb Xilafətinin siyasi həyatında türklərin rolu və Azərbaycanda onların fəaliyyəti haqqında ət-Təbərinin məlumatları o dövrdə ölkədə baş vermiş etnik proseslər barədə müəyyən təsəvvür yaratması ilə də əhəmiyyətlidir. Ət-Təbərinin əsəri ərəb işğallarında bilavasitə iştirakçı və şahid olmuş şəxslərin məlumatlarına əsaslandığı üçün ərəb
qaynaqları arasında ən mötəbəri kimi qiymətləndirilir. 8 Ət-Təbərinin əsərində 915-ci ilədək baş vermiş tarixi hadisələr (əsasən hərbi-siyasi qarşıdurmalar) öz əksini tapmışdır. 828/829-cu ildə dünyasını dəyişmiş Əbu Məhəmməd Əbdülməlik ibn Hişamın «Kitabül-tican fi müluk himyər» («Himyər hökmdarları haqqında taclar kitabı») adlı əsərində beşinci ərəb xəlifəsi, Xilafətdə Əməvilər sülaləsinin banisi I Müaviyyə (661-680) ilə cağdaş olmuş Übeyd ibn Şəriyyə əl- Curhumi barədə maraqlı yazı verilmişdir. Əbu Məhəmməd ibn Hişamın kitabı əslində əl-Curhuminin I Müaviyyə ilə söhbətlərinin inikasıdır. Əsərin fəsillərindən biri «Übeyd ibn Şəriyyə əl Curhuminin əxbarı» («Xəbərləri») adlanır. Bu fəsildə Azərbaycan tarixinə aid olan parçanı ilk dəfə Z.M.Bünyadov çap etdirmiş, onu ərəb işğalına qədərki Azərbaycan və onun türkdilli
18 əhalisi haqqında mötəbər bir qaynaq kimi qiymətləndirmiş, «Azərbaycanın XI-XII əsrlərdə türkləşdiyini» iddia edən araşdırıcıların qeyri-obyektiv mövqedə olduqlarını ilkin mənbə məlumatı ilə sübut etmişdir. 9
«Kitab fütuh əl-buldan» («Ölkələrin fəthi kitabı») tədqiq olunan dövrün Azərbaycan mədəniyyətinə dair müəyyən məlumatlar verən dəyərli qaynaqlardan biridir. Təqribən 820-892-ci illərdə yaşamış, fars mənşəli əl-Bəlazuri Abbasilər sarayına yaxın olmuşdur. Əsərdə ərəb ordularının Azərbaycana hücumu, ölkənin işğal olunması, müxtəlif ərəb qəbilələrinin Azərbaycana köçürülməsi, inzibati idarələrdə, dəftərxanalarda ərəb dilinin işlənməsi, ərəb qrafikasının tarixi haqqında müfəssəl məlumatlar verilmişdir. Ərəb ordu başçılarının Azərbaycan vilayət və şəhər rəhbərləri ilə bağladıqları müqavilələr, müxtəlif Azərbaycan şəhərləri haqqında məlumatlar da vətən tarixinin bu dövrünü araşdıranlar üçün əhəmiyyətlidir. Əl-Bəlazuri ərəb qəbilələrinin tədricən Arranda və Azərbaycanda məskunlaşmasına, işğal olunmuş ərazilərdə onların qalalar, qəsrlər, müxtəlif təyinatlı binalar yaratmasına xüsusilə diqqət yetirmişdir. 10
Əbu Yusif Yəqub ibn İbrahim əl-Kufinin (731-798) «Kitab əl-xərac» («Xərac haqqında kitab») əsəri mövzunun ətraflı surətdə araşdırılmasına yardım edən qaynaqlardan biridir. «Əbu Yusif» adı ilə məşhurlaşmış bu ərəb qanunşünası «Əl- Xərac» əsərini xəlifə Harun ər-Rəşidin (786-809) göstərişi ilə yazmışdır. Əbu Yusif həmin dövrdə Bağdadın qazısı olmuşdur. Əsərdə xəlifə üçün mühüm olan iqtisadi-maliyyə məlumatları verilmişdir. «Kitab əl-xərac» elə bir mənbədir ki, Xilafətin VII- VIII əsrlər tarixini tədqiq edərkən onsuz keçinmək olmaz» 11 . Əl- Kufinin əsərindəki məlumatlar mədəniyyətin inkişafının iqtisadi-siyasi mühitini anlamaq baxımından əhəmiyyətlidir. Əbu Məhəmməd Əhməd ibn Əsəm əl-Kufinin (926-cı ildə vəfat etmişdir) «Kitab əl-fütuh» («Fəthlər kitabı») əsəri Xilafətin, eləcə də ərəb işğalına məruz qalmış ölkələrin tarixinin ilk dövrünə dair mühüm qaynaqlardan biri kimi qiymətləndirilir. «Kitab əl-fütuh» («Fəthlər kitabı») 3 cilddən (və 8 hissədən)
19 ibarət olan əsərdir və 632-866-cı illərin tarixi hadisələrini əks etdirir.
12 Əl-Kufinin əsəri belə bir cəhətilə dəyərlidir ki, burada başqa ərəb müəlliflərinin əsərlərində olmayan məlumatlar var. 13
Əsərdə Azərbaycanın Ərdəbil, Beyləqan, Bərdə, Yunan, Bərzənd, Dərbənd şəhərləri, həmin şəhərlərin əhalisinin yaşayış tərzi, Babək hərəkatı, Beyləqanda və Bərdədə ərəblərə qarşı baş vermiş üsyanlar, ərəb-Xəzər müharibələri haqqında məlumatlar vardır. Əl-Kufi Azərbaycan şəhərləri barədə digər ərəb müəlliflərinə nisbətən daha geniş məlumatlar verir. Bu müəllif orta çağlar ərzində Azərbaycanın şimalında başlıca dayaq məntəqəsi olmuş Dərbənd şəhərinin təsvirinə daha çox diqqət yetirmişdir. Əbu Hənifə əd-Dinəvərinin (895-ci ildə dünyasını də- yişmişdir) «Kitab əl-əxbar ət-tivəl» («Uzun rəvayətlər kitabı») əsərində Babəkin başçılığı altında davam etmiş müqavimət hərəkatının son mərhələsinə dair məlumatlar diqqətəlayiqdir. 897-ci ildə vəfat etmiş Əhməd əl-Yəqubinin «Tarix» əsərində tarixi hadisələrin şərhi 872/873-cü ilədək davam etdirilmişdir. Bu əsərdə Azərbaycan tarixinə dair verilmiş materiala başqa mənbələrdə təsadüf edilmir. 14 Coğrafiyaşünas Əbülhəsən Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əli əl-Məsudinin (956-cı ildə vəfat etmişdir) «Müruc əz-zəhəb və məadin əl-cəvahir» («Qızıltəmizləmə yerləri və əlvan daş mədənləri») və «Kitab ət-tənbih və-l-işrəf» («Xəbərdarlıq və təkrar yoxlama kitabı») əsərləri tədqim olunan dövrün mühüm qaynaqlarındandır. Həmin əsərlər müəllifin böyük səyahət müşahidələrinin nəticəsidir. «Bu əsərlər Abbasilər Xilafətinin mədəni həyatı haqqında ən yaxşı hesabatdır. Bunlarda hər bir ölkə, vilayət, şəhər və xalqın tarixi və coğrafiyası haqqında məlumat verilir». 15
995-ci ildə vəfat etmiş Əbülfərəc Məhəmməd ibn İshaq ən-Nədiminin «əl-Fihrist» əsərində xürrəmilər hərəkatının meydana gəlməsi, bu hərəkatın ilk mərhələsi haqqında mühüm məlumatlar vardır. Əsər dövrün ərəb və qeyri-ərəb xalqlarının ərəb dilində və ərəb qrafikasında müxtəlif elmlərə aid tərtib etdikləri kitablar, əsər müəllifləri, onların həyat və fəaliyyəti, mövcud olan əsərlərin müsbət və mənfi cəhətləri haqqında
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|