Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
91 İspaniyadan Hindistanadək bir çox ölkələri və xalqları tabe etmiş ərəblər fəth olunmuş yerlərdə yeni tipli idarəçilik sis- temi qura bilmədilər və yerlərdə mövcud olan idarəçilik sistemi saxlanıldı. Ərəb Xilafəti Azərbaycanda da əldə olunmuş mövqelərini qorumaq, gücləndirmək məqsədilə fəal köçürmə siyasəti yeridirdi. Öncə Ərəbistan yarımadasının şimal hissəsində yaşayan bir sıra ərəb tayfaları (Abbasi sülaləsinin hakimiyyətə gəlişinədək), sonra isə həmin yarımadanın cənub qismində yaşayan ərəb tayfaları Azərbaycana köçürülərək məskunlaşdırıldı. «Ərəblərin Azərbaycanda köçürmə siyasəti IX yüzilin birinci rübünə qədər davam etdi. Ancaq Harun ər- Rəşidin dövründə baş qaldıran və əl-Məmun dövründə ən yüksək zirvəsinə çatan xürrəmilər hərəkatı, eləcə də bir çox ərazilərin Xilafət tərkibindən çıxması ərəb tayfalarının Qafqaza mühacirətinə təsir etdi və nəhayət, onu tamamilə dayandırdı» 5 . Ərəblərin gəlişi və yeni ərazilərdə qərarlaşması ilə Azərbaycanın dini, mənəvi həyatında əsaslı dəyişikliklər baş verdi. «Ərəb işğalının ilk dövründə yerli əhali ilə ərəblər arasındakı münasibət çox mürəkkəb idi və əsasən işğal prosesində bağlanılmış müqavilələrlə tənzimlənirdi». 6 Azərbaycanda da yalnız bütpərəstlər zorla müsəlmanlaşdırıldı, «əhli-kitab»a (xris- tianlara, yəhudilərə, atəşpərəstlərə) etiqad və adətlərini icra etmək icazəsi verilmişdi. Bu icazə müqabilində həmin əhali can vergisi-cizyə ödəyirdi. Cizyəni yalnız «sağlam kişilər» ödəyirdilər, əhalinin qalan qismi bu vergidən azad olunmuşdu. Lakin çox keçmədən islam ideoloqları bütpərəstliklə yanaşı atəşpərəstliyi də aradan qaldırmaq xəttini yeritməyə başladılar. Mənbələr və arxeoloji materiallar sübut edir ki, islam dini Azərbaycanın Şimalında cənub vilayətlərinə nisbətən daha gec mənimsənilmişdir. Şəhərlilər islamı kənd əhalisinə nisbətən da- ha «həvəslə» qəbul edirdilər. Lakin bu «həvəsin» iqtisadi səbəbi vardı: Ərəb işğalı dövründə kəndlilərə nisbətən daha ağır cizyə vergisi ilə yüklənmiş şəhərlilərin, xüsusilə tacir və sənətkarların islamı ilk növbədə qəbul etməsi onların öz varidatını qorumaq cəhdindən, ərəb üsuli-idarəsinin isə tacir və sənətkarlara daha böyük güzəştlər verməsindən irəli gəlirdi. 7 Artıq X əsrdə
92 Azərbaycanın təqribən bütün şəhərlərində came məscidlərinin olması bu qarşılıqlı iqtisadi marağın ideoloji təzahürü idi. Ərəblər Azərbaycanı yalnız fəth etmək deyil, uzun müddət ərzində burada qərarlaşmaq, ölkənin iqtisadi potensialından maksimum dərəcədə bəhrələnmək məqsədini güdürdülər və bu məqsədlərin gerçəkləşməsi naminə müəyyən güzəştlərə getmək məcburiyyətində idilər. VIII-X əsrlər ərzində Dərbənd Azərbaycanın şimal vilayətlərində islamın yayılmasının mərkəzi olmuşdur. Təbiidir ki, Azərbaycan əhalisi də yeni dini (islamı) sürətlə və qeyd-şərtsiz qəbul etmədi. Əsrlər boyu islamaqədərki dinlərə, dini baxışlara bağlı olmuş Azərbaycan əhalisinin yeni dinlə tanış olması üçün zaman tələb olunurdu. Mənbələrin və elmi ədəbiyyatın nəzərdən keçirilməsi əsasında belə qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin islamlaşması prosesi ilk ərəb işğallarından keçən təqribən 3 əsr ərzində baş vermişdir. Ölkə miqyasında islamın qərarlaşması Azərbaycanın mədəni təkamülündə əsaslı dönüşün başlanğıcını qoydu.
Ərəb yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanda onlarla müxtəlif miqyaslı şəhər vardı. Lakin ərəb işğalı ərəfəsində Azərbaycanın bütün şəhərləri ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri deyildi. Yalnız beynəlxalq tiranzit ticarətinin başlıca yolları üzərində olan Bərdə, 8
iri şəhərlər bu çür mərkəzlərdən idilər. Bu şəhərlərdə dünyəvi və ruhani əyanlar, sələmçilər, tacirlər, əkinçiliklə əlaqəsini üzmüş sənətkarlar yaşayırdılar. Həmin şəhərlər hərbi-inzibati mərkəzlər olduğu üçün daha geniş inikşaf imkanlarına malik idilər. Əsasən ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri olan şəhərləri (Şəki, Qəbələ, Naxçıvan, Ərdəbil, Çirdiman, Amaras) ikinci kateqoriyaya aid etmək mümkündür. Kənd tipli şəhərlər üçüncü kateqoriyaya aid oluna bilər. Bu kateqoriyaya aid etdiyimiz şəhərlər xırda feodal mülklərinin inzibati mərkəzləri olduğuna baxmayaraq, natural həyat tərzinə, əkinçiliyə mail idilər. VIII əsrdən təqribən X əsrin II yarısınadək (təqribən 150 il) Azərbaycanın şəhər həyatında nisbi iqtisadi durğunluq hökm sürmüşdür: Ərəb işğalı, xəzər yürüşləri, ərəb-xəzər hərbi qarşıdurması, yerli əhalinin Xilafətə
93 qarşı çıxışları bu durğunluğun başlıca səbəblərindən olmuşdur. Ərəb işğallarından sonra qədim Albaniyanın Şəki, Qəbələ, Ama- ras şəhərləri beynəlxalq ticarətdəki mövqelərini itirdilər və Bərdə, Dərbənd, Ərdəbil, Marağa, Gəncə, Şamaxı bu ticarətdə aparıcı mövqelər qazandılar. Ərəb canişinlərinin iqamətgahı uzun müddət ərzində Bərdədə yerləşmiş, bu isə həmin şəhərin daha üstün inikşafını təmin etmişdir. Şəhər xəlifə Osmanın (644- 656) hakimiyyəti dövründə ərəb işğalına məruz qalmış, 654-cü ildə Xilafətin Şimal vilayətlərinin canişini öz iqamətgahını Dvindən Bərdəyə köçürmüş, şəhər ərəblərin Qafqazdakı canişin- liyinin mərkəzinə çevrilmişdi. Lakin ərəblərin Arranı
işğalınadək Sasani mərzbanlarının (canişinlərinin) iqamətgahı və alban katolikoslarının patriarxlıq taxtı burada yerləşdiyinə görə 9
Sasani-Bizans müharibələri zamanı xəzərlər tərəfindən dağıdılmış Bərdə Əməvi xəlifələri dövründə bərpa olundu. Xilafətdə Abbasi sülaləsinin hakimiyyətə gəlişindən sonra Bərdənin inzibati-siyasi mərkəz kimi rolu daha da artdı. Ərəb Xilafətinin zəifləməsi, separatçı meyllərin güclənməsi nəticəsində Bərdə şəhəri Cənubi Qafqazdakı inzibati mərkəz sta- tusunu itirdi. Sonralar isə şəhər Sacilərin, 942-ci ildən Salarilərin başlıca şəhərlərindən birinə çevrildi. Bərdənin yüksəlişi X əsrin II yarısınadək davam etdi. «Qapılar qapısı-Bab əl-Əbvab (Dərbənd) bu dövrdə Arranın ikinci böyük şəhəri olmuşdur. Ərəblər Dərbəndin strateji və ticarət əhəmiyyətini nəzərə alaraq onun azad şəhər statusunu saxladılar. Şəhəri əmirlər və ya rəislər şurası idarə edirdi. Tiflis ərəb mənbələrində Arranın üç böyük şəhəri sırasında sadalanır. 944-cü ildə ruslar Bərdəni dağıntılara, talanlara məruz qoydular. Bu hadisədən so- nra Beyləqanın rolu və əhəmiyyəti yüksəldi. Bərdənin tənəzzülüdən sonra Gəncə şəhəri Arran vilayətinin mərkəzinə çevrildi. 10 Şəmkir (əl-Mütəvəkkiliyyə), Şamaxı (əl-Yəzidiyyə), Bakı, Ərdəbil, Marağa, Urmiyə bu dövrün mühüm sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən olmuşdur. Ərəb işğalı dövründə Ərdəbil cənubi Azərbaycanın ən böyük və əsas şəhəri idi. Yaqut əl-Həməvi şəhərin əhəmiyətini qeyd edərək göstərirdi Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|