Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
103 fasilə yarandı. Təqribən XI əsrədək ərəb dili elmi, dini və ədəbi yaradıcılığın başlıca vasitəsinə çevrildi. Buna obyektiv amillər (ümumi dilin, əlifbanın olmaması və.s) əlverişli şərait yaratmışdı. Xəlifə Əbdülməlikin (685-705) islahatı nəticəsində kargüzarlıq ərəb dilində aparılmağa başlandı, 1-2 əsrdən sonra ərəb dili tədricən işğalçının dilindən mədəniyyət göstəricisinə çevrildi. «Rəsmi dil kimi Xilafətdə Əməvilərin hakimiyyətdə olduqları dövrdə (750-ci ilədək) Sasanilərdən qalma fars və yeni işğalçıların ərəb dilləri, Abbasilərin hakimiyyətdə olduqları dövrdə isə (Səlcuqlaradək) ərəb dili işlədilirdi». 33 Ərəb
hökmranlığı dövründə «milli-etnik sərhədlər tədricən zəifləyərək yox dərəcəsinə çatmışdı» 34 . İmperiya əhalisinin dini və etnik müxtəlifliyinin artıq Abbasi xəlifələri tərəfindən nəzərə alınması Xilafətdə IX əsrin ortalarından etibarən dünyəvi elmlərin inkişafı üçün şərait yaratdı. Ortodoksal (rəsmi, mühafizəkar) islamın təriqətçilərlə çəkişmələri, sünni və şiələrin geniş mübahisələri isə dini nəzəriyyələrin, müsəlman hüququnun (fiq- hin), fəlsəfənin, məntiqin inkişafına səbəb oldu. İslamda ziddiyyətli fikirlərin artması çoxsaylı mədrəsələrin təsis olunmasını labüd və zəruri etdi. Mənbələrdən aydın olur ki, Xilafət ərazisində ilk mədrəsə X əsrin sonlarında Nişapurda (İranın şimal-şərqində) açılmış, sonralar isə islam aləminin bütün böyük şəhərlərində yayılmışdır. Xəlifə Harun ər-Rəşidin dövründə Bağdadda təsis olunmuş, «Darül-hikmə» və ya «Xizanət əl-hikmə» («Hikmət evi» və ya «Hikmət xəzinəsi») adlandırılmış elmi mərkəz müxtəlif (xüsusilə yunan və ya sirya- ni) dillərdə yazılmış əsərlərin ərəb dilinə tərcümə olunması, geniş yayılması sahəsində xeyli iş gördü. Beləliklə, yeni tarixi dövrdə antik (qədim) mədəni dəyərlərin dirçəldilməsi, bu dəyərlərin ərəb dilində geniş yayılması, yenidən nəzərdən keçiriliməsi prosesi gerçəkləşdi və ərəb dili bu prosesdə başlıca ötürücü rolunu oynadı. 114 surədən (fəsildən) ibarət olan, ayələrə bölünən Quran yalnız islam dininin deyil, hüququn, Şəriətin və ümumiyyətlə müsəlman xalqlarının ideologiyasının əsasını təşkil edir. Orta çağlarda fəlsəfi, ictimai, siyasi, etik, estetik görüşləri Qurandan
104 təcrid olunmuş halda təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Hər bir ideoloji cərəyan, təlim bu ya digər dərəcədə onunla bağlıdır. İslam dininin və Ərəb dövlətinin banisi Məhəmməd Peyğəmbər Əleyhissəlamın sağlığında Quran şifahi formada olmuşdur. Məhəmmədin vəfatından sonra müqəddəs mətnin tədricən unudulması təhlükəsi olduğuna görə bütün «vəhy»ləri toplamaq, onları yazıda maddiləşdirmək zərurəti yaranmışdı. Xəlifə Əbubəkrin dövründə (632-634) bu işi Zeyd ibn Sabit gördü. 35
dəfə əl ilə tərtib olunmuş, yazılmış kitab formasına salınmışdı və məhz həmin kitab Quranın ilk nəşri hesab olunur. 36 Orta
çağlarda islam Şərqində Quranı bilmək, onu təfsir, təbliğ etmək alimlik, ariflik əlaməti hesab olunurdu. Buna görə də islam ilahiyyatı nəzərdən keçirilən dövrün mədəni həyatının ayrılmaz, tərkib elementi olmuşdur. Quran, sünnə (hədislər toplusu), icma (din xadimlərinin yekdil qərarı) və qiyas müsəlman hüququnun (fiqhin) əsasları idi. İlk iki əsasda ortodoksal (mühafizəkar) mövqe üstün olmuşdur. Beləliklə, VII əsrin 30-cu ilində siyasi vəhdət (dövlət) əldə etmiş ərəblər beynəlxalq aləmdə (Yaxın və Orta Şərqdə) hərbi uğurlar qazandıqdan sonra ideoloji (islamın bərqərar olunması və yayılması), mədəni (ərəb dilinin hegemon mövqe qazanması) sahələrdə də nəzərəçarpaçaq nailiyyətlər əldə etdilər. Lakin mühüm bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, siyasi və hərbi cəhətdən fəth olunmuş ölkələrin çoxusunun mədəni səviyyəsi fatehlərin (ərəblərin) mədəni səviyyəsindən yüksək idi. Buna görə də mədəni sahədə qalib tərəf fəth olunmuş ölkələr və xalqlar oldu. Bəzi hallarda səhvən «ərəb mədəniyyəti» kimi təqdim olunan «islam mədəniyyəti»nin inkişafında aparıcı, həlledici rol və mövqe qeyri-ərəblərə məxsus olmuşdur. «İslam mədəniyyəti»nin təkamülü prosesində Azərbaycan mədəni potensialının fəal iştirakı danılmaz tarixi gerçəklikdir. İslam ilahiyyatı Ərəb Xilafətində daha çox inkişaf edən sahələrdən idi. İlahiyyatın inkişafı zamanın tələbindən törəmişdi. Ərəb xəlifələri hərbi-siyasi yolla fəth etdikləri ölkələrdə özəl dinlərini (islamı) daha geniş yaydıqdan sonra islamın daha dərindən araşdırılmasına və təbliginə can atırdılar.
105 Quran, hədislər toplusu, müsəlman hüququ (fiqh) bu tarixi dövrün ilahiyyatı üçün başlıca araşdırma obyektlərinə çevrilmişdi. İlahiyyatçılar, fəqihlər (islam hüquqşünasları) Azərbaycanda da fəaliyyət göstərirdilər. Əl-Müqəddəsi bu alimlərin əsasən sünniliyn hənbəli məzhəbinə mənsub olduqlarını qeyd edirdi. Əbu Səid Əhməd İbn Hüseyn əl-Bərdəyi Bağdadda fəaliyyət göstərmiş görkəmli Azərbaycan ilahiyyatçısı, hənəfiliyin və
mötəzililiyin tanınmış nümayəndəsi, 37 hüquqşünas idi. Bu şəxs Bərdə şəhərində anadan olmuş ilk təhsilini burada almış, sonralar həcc ziyarətinə çıxmış, bu ziyarətdən sonra vətənə qayıtmamışdı. O, Bağdadda qərarlaşmış, elmi, mənəvi axtarışlarını burada davam etdirmişdir. Dövrünün görkəmli ilahiyytçıları və hüquqşünaslarından təhsil almış Əbu Səid əl-Bərdəyi sonralar sahib olduğu biliklərin geniş təbliği və tədrisi ilə məşğul olmuşdur. O, Bağdaddan Məkkəyə gedərkən həcc ziyarətinə gəlmiş şəxslərlə birlikdə 929-cu ildə qərnatilər tərəfindən qətlə yetirilmişdir. 38 Əbubəkr Əhməd ibn Harun əl-Bərdəyi əl-Bərdici (844-914) öz dövrünün görkəmli hədis tədqiqatçılarından olmuşdur. Bərdənin 14 fərsəxliyində yerləşən Bərdic yaşayış məntəqəsində anadan olmuş bu şəxs sonralar Yaxın Şərqin bir çox ölkələrini gəzmiş, Nişapur, Bağdad və Məkkə şəhərində yaşamışdır. Əhməd Bərdici həmin dövrün tanınmış alimlərindən təhsil almış, sonralar pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir. Əhməd Bərdicinin zəngin elmi yaradıcılığından yalnız «Əl-əsma əl- müfrədə» («Nadir adlar») kitabının əlyazması zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. 39 Əsərdə bəzi peyğəmbər əshabələri, onların ardıcılları, hədis tədqiqatçıları, bu alimlərin vətəni və həmin alimlər haqqında deyimlər öz əksini tapmışdır. Əbubəkr Məhəmməd ibn Abdulla əl-Bərdəyi (961-ci ildə vəfat etmişdir) 40
də Bərdə şəhərinin yetirməsi idi. O, bir müddət Bağdadda yaşamış, xaricilik və mütəzililik cərəyanlarının görkəmli nümayəndəsi kimi tanınmışdır. Məhəmməd əl-Bərdəyi ilə 951-ci ildə görüşmüş İbn ən-Nədim «onu xaricilərin hüquqşünas alimlərindən biri kimi təqdim edərək hüquqa dair on altı əsərinin adını çəkmişdir» 41 . Yəqub ibn Musa əl-Ərdəbili (941-ci ildə Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|