ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
41
Xəlifə ən-Nasir, Özbək ilə Gökcə arasındakı münasibətləri düzəldərək Xarəzmşahlara qarşı vahid cəbhə qurmaq məqsədi daşıyırdı. Xəlifə bu vaxt Bağdada gələn Əyyubilərin məşhur əmiri Əbül-Hayc əs-Sam Tosqun başçılığından böyük bir ordu hazırladı. Ancaq bu ittifaq Özbək ilə Əbül-Hayc arasının açılması səbəbilə pozulur və xəlifə ilə Özbəyin yaxınlaşmasından qorxan Əyyubi komandanı Ərbilə qaçır. Bir müddət sonra Özbək də Həmədanı tərk edərək Azərbaycana gəlir. Rəcəb 593-cü ildə (20 may - 18 iyun 1197) qardaşı Atabəy Əbu Bəkrdən aldığı Bahaəddin Sumbat, Şişaq və Nəsrəddin Ağ Quş əmrindəki ordularla Həmədana qayıdan Özbək burada Gökcə ilə mübarizəyə başlayır. Bu vaxt Xarəzmşah Təkiş vəfat edir və taxta oğlu Əlaəddin Məhəmməd (1200-1220) keçir.
148
Xarəzm taxtında meydana gələn hökmdar dəyişikliyindən istifadə edən Gökcə, Özbək və Əbu Bəkr İraq-i Əcəm bölgəsindəki fəallıqlarını artırırlar. Həmədana gələn Atabəy Əbu Bəkr buranın idarəsini qardaşına verib, İsfahanı öz əlinə alır. Reyin idarəsi isə Gökcəyə verilir. Beləcə, İraq Səlcuqlu torpaqları Eldənizlər ilə onların məmlükləri arasında bölüşdürülür. 149 Ancaq az sonra Eldənizlərlə onların məmlükləri arasındakı ixtilaf yenidən canlandı. Əslində bütün günlərini kef və eyş-işrət məclislərində keçirən atabəyin 150 yerinə Eldənizlərin idarəsi vəzir Cəlaləddin Ay-Abanın əlində idi. Bu durum Gökcənin gücünün artmasına səbəb oldu. Eldənizlərin əmrindəki bir çox ordu əmiri də Gökcənin tərəfinə keçmişdir. Gökcə tezliklə Həmədana da sahib oldu. Ancaq Gökcənin zalimliyi ona qarşı digər məmlüklər arasında narazılıqların ortaya çıxmasına səbəb oldu. Cahan Pəhləvanın bir başqa məmlükü Şəmsəddin Aydoğmuş Gökcəni öldürüb onun əlindəki Rey, Həmədan və əl-Cibəl vilayətlərini işğal etdi. Aydoğmuş ələ keçirdiyi bu torpaqların "sultanı" olaraq Özbəki hökmdar elan edib, Aran və Azərbaycan xaric İraq Səlcuqlu torpaqlarının tamamını əlinə keçirdi. Aydoğmuş özünü sultan Özbəkin atabəyi elan etmişdir. 151
Atabəy Əbu Bəkrin idarəsi altında olan Aran və Azərbaycanda da istiqrar pozulmuşdur. Qıpçaqlar Aran torpaqlarında tüğyan edirdilər. Azərbaycanda isə Marağa hakimi Körpə Arslan, Ərbil atabəyi Göy-Börü ilə müqavilə bağlayıb
148
Buniyatov Z.M., Qosudarstvo xorezmşaxov-anuşteqinidov 1097-1231 qq., İzbrannıe soçineniya v trex tomax, t. 3, Baku 1999, s. 68; eyni müəl., Azərbaycan Atabəyləri, s. 100. 149 Ravendi, Rahat, s. 369; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 100. 150 Dövrün tarixçiləri də atabəyi bu davranışları ucbatından ağır bir dillə tənqid etmişlərdir. Misal üçün, vəkanüvis Ravəndi onun haqqında belə deyir: "Əgər mən desəm ki, bu hərəkət ağıldan, dərrakədən, bilikdən, məhəbbətdən, rəğbətdən, hakimiyyətlikdən və idarəsindəki torpaqları yönətməkdən uzaqdır, o zaman mən heç bir şey deməmiş kimiyəm. O, ağzına qədər var-dövlətlə dolu və əmin-amanlığa çatmış ölkəni ən alçaq adamların ixtiyarına verdi. ... Bu adamların caniliyini necə təsvir edə bilərəm? Vəzir məqamını əmirlik vəzifəsini elə adamlar tutmuşlar ki, onların adlarını çəkmək belə eyibdir". Bax. Ravendi, Rahat, 370. 151 Ravəndi onu "xeyirxah və adil" bir əmir olaraq adlandırmaqdadır (Rahat, s. 372). İbn əl-Əsirə görə, Aydoğmuş "cəsur cani" idi (əl-Kamil, IX, s. 265).
42
Təbrizi ələ keçirməyə hazırlaşırdı. Körpə Arslan ilə Müzəffərəddin Göy-Börü ittifaqı qarşısında Atabəy Əbu Bəkr ilə Aydoğmuş birlikdə hərəkət edərək onların üzərinə hücum etdilər. Bunu eşidən Ərbil atabəyi Göy-Börü təcili Azərbaycanı tərk etdi. Aydoğmuş ilə Atabəy Əbu Bəkr bunun üzərinə Marağanı mühasirəyə aldılar. Ancaq Əlaəddin Körpə Arslan sülh təklif edincə mühasirəni qaldırdılar. Müqaviləyə görə Marağa qalalarından biri Əbu Bəkrə, Uşnu ilə Urmiyə də Körpə Arslana verildi. 152
Kaxetiya üzərindən tez-tez ölkəyə yağma məqsədli hücumlar təşkil edirdilər. Bu hücumlardan ikisi h. 601-ci (1204/05) və 602-ci (1205/06) illərdə meydana gəlmişdir. İlkində qıpçaqlar Azərbaycana soxuldular. Daha sonra buradan Ərmənşahların torpaqlarına girib Malazgirdə qədər hərəkət etdilər. İkincisində isə qıpçaqlar Aranın qərbi istiqamətində hərəkət edib Axlatın bir neçə vilayətini yağmaladılar. Əvvəlkilərdən fərqli olaraq bu hücumları yeni qıpçaqlar təşkil edirlər. Onlar Şimali Qara dəniz bozqırlarından Gürcüstana yeni gəlmişdir. 153
Tam bu sırada 10 min qədər süvari, ailələri ilə 50 qədər xarəzmli şərqdən ölkə sərhədlərinə girib Zəncana qədər yeridilər. Buradan Aydoğmuşun ordusu tərəfindən pusquya salınan xarəzmlilər darmadağın edildilər. 154 Bundan sonra Aydoğmuş özünü bütün İraq Səlcuqlu torpaqlarının "böyük xaqanı" elan etdi. 155
H. 607-ci ildə (1210/11) qıpçaqları bu zamana qədər Azərbaycana düzənlədikləri ən böyük yürüşlərinə çıxdılar. Qıpçaq ordularının komutanı Zaxare Qoluuzunoğlu əvvəlcə Yuxarı Murad boylarını istila etdi. Ancaq burada Əyyubilərdən Məlik Əşrəf Musa (1210-1237) tərəfindən məğlub edilincə qıpçaqlar üzlərini Azərbaycana çevirdilər. Qıpçaqlar Azərbaycanın mərkəzinə qədər irəliləyib Mərənd və Ərdəbil kimi böyük şəhərləri zəbt edib talan etdilər. Arxasından Zəncan, Qəzvin və Əhəri yağmaladılar. Qıpçaqlar sadəcə, Ərdəbildə 12 min insanı öldürdülər. Böyük qənimətlər, əsirlər və bəxşişlərlə geri dönən qıpçaqların qarşısına Azərbaycanda çıxacaq bir gücün olmaması onların talanlarının daha da dağıdıcı olmasına səbəb olmuşdur. 1212-ci ildə Gürcüstanda qıpçaq orduları baş komandanı Zaxare Qoluuzunoğlu (Mxarqrdzeli) öldü, yerinə isə qardaşı İvane Qoluuzunoğlu keçdi. Ondan iki il sonra 1214-cü ildə çariça Tamara vəfat etmiş, taxta isə 18 yaşlı oğlu Georgi Laşa IV Georgi (1214-1222) adıyla çıxmışdır. Tamaranın ölümü ilə "Kartli-Kaxetya və Abxaziyanın qızıl əsri"
152 İbn əl-Əsirin (əl-Kamil, IX, s. 283) verdiyi bu müqavilə şərtnaməsi bizə bir az şübhəli görünməkdədir. 153
Histoire de la Geoirgie, I, s. 456-463. 154
İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 282; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 103; eyni müəl., Qosudarstvo xorezmşaxov, s. 84-85. 155
Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 103-104; eyni müəl., Qosudarstvo xorezmşaxov, s. 85. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|