ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Eldənizlərin süqutu
39
bölgənin bütün maddi və insan qaynaqlarını tükətdi. Ravəndinin dediyi kimi, "İraqın bədbəxçiliyinə səbəb olacaq satqınlıq" tüğyan etməyə başladı. 138
Atabəy və Sultan Qızıl Arslanın öldürülməsi ilə Azərbaycan Atabəyləri iki yerə parçalandı. Əslində İraq Səlcuqlu dövləti ilə Azərbaycan Atabəyləri bir- birindən ayrıldılar. Aran və Azərbaycan ilə ona bağlı əyalətlərin idarəsi Atabəy Əbu Bəkrin hakimiyyəti altına keçərkən, İraq Səlcuqlu dövlətinin atabəylik taxtını Qütlüq İnanc əlinə keçirdi. Təkrara yol verməmək üçün Qütlüq İnancın atabəyliyi İraq Səlcuqluları bəhsi içində keçdiyindən biz burada sadəcə, Azərbaycan Atabəylərinin sonrakı tarixi üzərində duracağıq. Qızıl Arslan öldüyündə Cahan Pəhləvanın dul arvadı Qüteybə Xatun sultanın barmağındakı üzüyü və eyni zamanda möhürü çıxarıb oğlu Əbu Bəkrə verərək belə deyir: "Get Azərbaycan və Aranın hakimiyyətinə sahib ol!" 139
Naxçıvana gələn Əbu Bəkr, ögey anası Zahidə Xatunun əmrində olan Əlincə qalanısı alır və buradakı atabəy xəzinəsini əlinə keçirir, daha sonra da Azərbaycan və Aranın bütün hakimlərinə öz atabəyliyini qəbul etdirir. Ancaq Pəhləvan oğulları arasında hakimiyyət uğrunda şiddətli mübarizələr başladı. Bir tərəfdə Əbu Bəkr və Özbək (Həmədan hakimi), digər tərəfdə isə Qütlüq İnanc və Əmir Əmiran Ömər ikiliyi taxtın tək varisi qalana qədər silahlarını yerə qoymadılar. 1192-ci ilin axırlarında Əbu Bəkir ilə Qütlüq və Ömər qardaşları üzləşdilər. Təbriz yaxınlığında cərəyan edən döyüşdə müzəffər olan tərəf Əbu Bəkr oldu. Məğlublardan Qütlüq İnanc Semnana, Əmir Əmiran Ömər isə Şirvana qaçdılar. Buradan da Əmir Əmiran Ömər Gürcüstana qıpçaqların diyarına hərəkət etdi. Ələ keçirdiyi böyük qənimətlə Əbu Bəkr Naxçıvana dönərkən, Əmir Əmiran Ömər də Kartli-Abxaziya sarayının yolunu tutmuşdur. Baba tərəfdən özü də qıpçaq olan Əmir Əmiran Ömər çariça Tamara və qıpçaq komandanları tərəfindən yüksək qarşılandı. Gürcü səlnaməsinin dediyi kimi "ata-babalarının ləyaqətinə uyğun şəkildə onunla davrandılar". 140
orduyla Arana hərəkət edən Əmir Əmiran Ömər burada Əbu Bəkrdən narazı türkmən əmirlərini də öz tərəfinə çəkdi. Bu vaxt Əbu Bəkr də Naxçıvandan Arana gəldi. Müttəfiqlər də (Əmir Əmiran, Şirvanşah və gürcü-qıpçaq birlikləri ilə Gəncə və Qarabağ türkmənləri) Kürün sağında yerləşən Zəyəm ətrafına gəldilər. İki ordu
138
Ravəndi, Rahat, s. 310. 139
Ravəndi, Rahat, s. 333; Bundari, Zubdet, s. 302; İbn İsfəndiyar, Tarix-i Təbəristan, s. 254; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 87. 140 El-Hüseynidən nəqlən Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 95; Gürcü səlnaməsi bu haqda belə yazır: "Şirvanşah və Əmir Əmiran ilə kral və kraliça, bir-birlərinə hədiyyələr verib bir həftə boyunca ov ovladılar, çovqan oynadılar və vaxt keçirdilər". Bax. Histoire de la Georgie, I, s. 435. 40
Şamxor yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Döyüşü Əbu Bəkr uduzdu və Beyləqana qaçdı. "Vuruşma ordunun əsas qüvvələri ildə deyil, öncü güclərlə - onlara Qıpçaq dilində çalk və çançak deyilir - oldu". 141 Döyüşdən sonra Əmir Əmiran Ömər Gəncəyə hərəkət etdi və gəncəlilərlə müqavilə bağlayaraq şəhəri təslim aldı. Burada o Məhəmməd Taparın taxtına oturdu. Ancaq 22 gün sonra öldü. Bunu eşidən Əbu Bəkr təcili şəhərə gəlib Gəncəni aldı. 142
Əmir Əmiran Ömərin ölümünü və Əbu Bəkrin Gəncəni aldığını eşidən qıpçaq-gürcü orduları başçısı qıpçaq əsilli İvane Qoluuzunoğlu (Mharqradzeli) 143
Gəncəyə hücum etdi. Şəhəri 25 gün mühasirə etdikdən sonra ala bilməyincə Naxçıvan istiqamətində hərəkət etdi. H. 599-cu ildə (20 oktyabr 1202 - 9 oktyabr 1203) qıpçaqlar Divini mühasirəyə aldılar. Divini əllərinə keçirən qıpçaqlar burada böyük qətliamlara səbəb oldular. 144
Vaxtının çoxunu kef məclislərində keçirən Atabəy Əbu Bəkrin bu olanlara reaksiyası İbn əl-Əsirə görə "elə bil bütün bunların onun üçün əhəmiyyəti yoxdur" şəklində idi. 145 Qıpçaqların Naxçıvana hücum etməsindən qorxan atabəy Təbrizə çəkildi. Burada Xarəzmşah Təkişdən İraq və Azərbaycanın idarəsinin ona verildiyini yazan bir mənşur aldı. Ancaq Xarəzmşahın hüzuruna getməyib qardaşı Özbəyi göndərdi. Özbək Həmədanda Xarəzmşah tərəfindən böyük hörmət və izzətlə qarşılandı. Təkiş, İraq-i Ərəb, İraq-i Əcəmin idarəsini Özbəyə tapşırıb məlikül-üməra Cəmaləddin Ay-Abanı onun vəziri təyin etdi. Görünür, Təkiş, Özbəyin şəxsində İraq Səlcuqluları torpaqlarını vahid bir idarədə birləşdirmək istəyirdi. 146
Xarəzmşah Təkişin Xarəzmə qayıtmasından sonra İraq məmlükləri bir yerə yığışaraq Xarəzmşahlara qarşı mübarizəyə başladılar. İttifaqın başında duran Cahan Pəhləvanın məmlükü İzzəddin Əbül-Müzəffər Gökcə ibn Abdullah ət-Türki ilə birlikdə xəlifə ən-Nasir də Xarəzmlilərə qarşı hərəkətə keçmişdir. Xarəzmşah tərəfindən Özbəyə verilən köhnə İraq Səlcuqlu torpaqları xəlifə ilə Gökcə arasında bölüşdürüldü. Rey, Savə, Qum, Kaşan Gökcənin, İsfahan, Həmədan, Zəncan və Qəzvin isə xəlifənin əlinə keçdi. Özbək isə Həmədanın idarəsini öz əlinə aldı. 147
141 Eyni əsər, s. 444; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 96. 142 Əmir Əmiran Ömərin ölməsi haqqında fərqli rəvayətlər vardı. Gürcü səlnaməsi zəhərləndiyini, İslam qaynaqları isə xristianları müdafiə edib müsəlmanlara pis davrandığı üçün əyanlar tərəfindən öldürüldüyünü yazırlar. Bax. Histoire de la Georigie, I, s. 446; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 97. 143 Bu komandan qıpçaq olub xristianlığı qəbul etmişdir. Onun əsl adı Qoluuzunoğludur. Buna görə də gürcü qaynaqlarında onun adını gürcücəyə tərcümə edib "Mharqradzeli" yazılmışdır. Gürcü tarixində Qoluuzunoğulları çox məşhur bir ailə olmuş, ən məşhurları ordu baş komandanları Şalve və İvane qardaşları ilə Zakarya Qoluzunoğulu olmuşdur. Bax. Kırzıoğlu, Kıpçaklar, s. 139. 144
İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 260; Vardan, İstoriya, s. 169. 145
İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 260. 146
Ravəndi, Rahat, s. 357; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 99. 147
İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 234; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 99.
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|