17
qarşısına çıxartmaq idi. O, uzun hakimiyyəti boyunca Səlcuqlularla barışmamış və
onlara böyük çətinliklər törətmişdir.
50
1072-ci ildə IV Baqrat vəfat etmiş, Abxaz-Kartli taxtına II Georgi (1072-
1089) çıxmışdır. Ancaq ona qədər Səlcuqlular artıq Faç/Ryon ətrafını və Qara
dənizin sahil hissələrini əllərinə keçirmiş, İmeret, Megrel, Suvanet və Abxazeti
xarac verməyə məcbur etmişdilər. II Georgi, Səlcuqlularla sülh bağlayıb vassal
asılılığını qəbul etmiş və illik xərac verməyə başlamışdır. Onun ölümü ilə yerinə
keçən tək oğlu IV David (1089-1125) bir müddət Səlcuqlulara olan bağlılığını
qorudu. IV David dövründə Abxaz-Kartli krallığı yerli və köklü ailələr qəbul
edilən eristavların əlində idi. Bu eristavlar dili, ləhcəsi ayrı fərqli etnik qruplardan
meydana gəlmiş sadəcə, illik bir miqdar vergi verməklə krala olan sədaqətlərini
ifadə edirdilər. Davidin, onlar üzərində krallıq hüququnu tam bərpa etməsi üçün
güclü və daimi bir orduya ehtiyac vardı. Bu ordu eyni zamanda onu Səlcuqlara
qarşı da qorumalı idi. Bu güc Aral dənizinin şimalından bütün Şimali Qafqaz və
Qara dənizi əllərində tutan şaman olduqları üçün Səlcuqlu oğuzları ilə düşmən olan
qıpçaqlar olacaqdı. İstanbul qapılarına qədər gəlib Bizansı qorxudan peçeneqlerə
qarşı 40 minlik Kuman-Qıpçaq ordusunun köməyi sayəsində 29 aprel 1091-ci ildə
Levunion müharibəsində imperator Aleksi Komnenosun qazandığı zəfər Abxaz-
Kartli kralını qıpçaqlar ilə dostluğa vadar etdi. IV David əvvəlcə 1096/98-ci ildə
qıpçaq hökmdarı Şara xanın oğlu Atraqın gözəl qızı Guran-Dukht (Kuzən Xatun)
ilə evləndi. Beləcə, Abxaz-Kartli krallığı ilə qıpçaqlar arasında dostluq
münasibətlərinin əsasları atıldı.
Bu sırada qıpçaqlar Dəşt-i Qıpçağa yeni gəlmişdilər. Qıpçaqlar Kimək
dövləti tərkibində yer almış bir türk boyu idi. Qıpçaqlar kuman-qanqlı türk
boylarını da yanlarına alaraq öz bəyliklərini XI əsrin ortalarından etibarən təşkil
etməyə başlamışdılar. XI əsrin ortalarına doğru şərqdə başlayan kitanların
fəaliyyəti Monqolustandakı qun-qayı türklərini qərbə doğru hərəkətə keçirmişdir.
Bunlara Kimək dövlətinə son verib onların əlindəki İrtiş və indiki Şərqi Qazaxıstan
torpaqlarını aldılar. Bunun üzərinə kiməklər arasında yer alan qıpçaqlar Xarəzm
sərhədlərinə qədər gəldilər. Aral Gölü ətrafında oğuzlar ilə qıpçaqlar arasında
şiddətli müharibələr başladı.
51
Ancaq 1050-ci ildə qun və qayı boylarının qərb istiqamətində hərəkətlərinə
davam etməsi nəticəsində
52
qıpçaqlar Şərqi Avropa səhnəsində görünməyə
başladılar. Qıpçaqlar, Şərqi Avropaya gəlmədən əvvəl Üst Yurt bölgəsində
(Manqışlaq və ətrafında) oğuzlarla şiddətli müharibələr etmişdilər. Qıpçaqlar bu
münaqişələrinə Səlcuqlular dövründə də davam etmiş və Alparslan bir neçə dəfə
"kafir Kıfşak" (qıpçaq)lara qarşı səfərlər tərtib etmişdir. Qıpçaqlar müsəlman
50
Histoire de la Georgie, I, s. 311-318; İstoriya Qruzii, Tbilisi 1962, s. 127-147.
51
Əl-Hüseyni, Axbar, Bünyadov nşr, s. 43-də 1040-cı ildə bir Qıpçaq əmirinin Xarəzm bölgəsinə səfər
etdiyini qeyd etməktədir.
52
Ağacanov, Oğuzlar, s. 232-233
18
olmadıqları üçün Səlcuqlu qaynaqlarında "kafir, dinsiz" olaraq qeyd edilməkdədir.
Xarəzmin yuxarı hissəsində Səlcuqlularla, daha sonra da Xarəzmşah
Anuştəginlərlə qıpçaqlar arasındakı şiddətli müharibələr yüz ildən artıq davam
etmiş və qıpçaq-quz düşmənçiliyi ənənəvi bir şəkil almışdır.
1055-ci ildə bəzi qıpçaq boyları Şərqi Avropaya girdilər. 1061-ci ildə isə
qıpçaqlar rus knyazlıqlarına qarşı ilk hücumlarını etdilər.
53
Kuman-qıpçaqların rus
və məmlüklü qaynaqlarında qıpçaq boy birliyini meydana gətirən tayfalarının
adları
qeyd
edilməkdədir:
Ay-opa,
Badaç,
Barat/Barak,
Bayavut,
Burçoğlı/Burcaqlı, Bzangi, Çağrak/Çığrak, Çitey, Çırtan/Çortan, Durut/Dörüt/Dört,
Ənçoğlı/İlançuklı, İt-oba, Kitan-opa, Knn (?), Küçeba/Küçoba, Küçet, Kor/Qor,
Kara
Börklü,
Kol-oba/Kul-oba,
Qumanlu
(Qmngu),
Konguroğlu,
Mekrüti/Bekrüti/Bekürte, Mingüzoğlu, Orungqut, Ölberlig/ Ölperliq, Toks-oba
(Tokşı), Örən/Uran, Peçenə/Peçenek, Shan-mie Ku-ma-li, Tarğıl, Terter/Teriter-
oba, Tğ Ysqut (Tağ Başkurt?), Ulaş-oğlu, Urusoba, Yimək/Yemək,
Yuğur/Uyqur.
54
Burada adı çəkilən boyların hamısı qıpçaq-kuman əsilli olmayıb,
onların ittifaqında yer almış digər türk boyları idi.
Qıpçaqlar 1091-ci ildə Şimali Qara dəniz bölgəsinin ən böyük dövləti olan
peçeneqləri məğlub edib, bütün Şərqi Avropanın cənubunu əllərinə keçirdilər.
Onlar buradakı digər türk boylarını da öz cərgələri arasına alıb rus knyazlıqlarını
öz vassallarına çevirdilər. Qıpçaqlar Bizansla yaxşı əlaqələr təsis etdilər və bu
sayədə Macarıstan ovalarına qədər ərazinin idarəsini əllərinə keçirdilər. Qıpçaqlar
1090-1110-cu illəri arasında ən parlaq dövrlərini yaşadılar. Qıpçaqlar, peçeneqler
kimi mərkəzi bir dövlət qurmayıb, boylar-ittifaqı meydana gətirmişdilər. Bu
ittifaqın başında duran qüdrətli qıpçaq hökmdarlarının adları qaynaqlarda belə
qeyd edilmişdir: Bönək/Bonyak, Tıgor (Tugor-Qan), Sarı (Şaru Qan), Altun-Aba.
1110-cu ildən etibarən qıpçaq və kumanların əsas gücləri Kuban sahəsinə endilər.
Onlar, qıpçaq boy bəyi ilə Abxaz-Kartli kralı IV David arasındakı qohumluğa
əsaslanaraq bu ölkəyə köç etməyə başladılar. Kartli xroniki bu barədə belə deyilir:
"Tiflis şəhərinə qədər Rustav, Somxet
55
, Şamşvildə və Aqarani
56
torpaqlarını
türklər tutmuşdular. Kral David, baş müşavirinin qardaşı oğlu Teodor və
Orbeliyanlı Yoane ilə Abuletsin (Əbül-Leysin) köməyi ilə bir gecə türklərin
getməsindən faydalanaraq Şamşvildəni işğal etdi. Bu günə qədər həqiqətən türklər
bütün xalqlarıyla Somxetə məhsul yığınında (sentyabr ayında) gələrək Kür çayı
sahillərində çadırlar qurur, Tiflisdən Bərdəyə, Yor (Alazan-Kür arasındakı çay)
sahillərində qışı keçirirdilər. Yay aylarında ot biçir, orada bol ağac və su ilə çoxlu
ov heyvanlarını ovlayır, istədikləri şəkildə yaşayırdılar. Oralarda çadırlarını
53
Polnoe Sobranie Russkix Letopisey, SPb. 1841,1, s. 162-163.
54
Eyni əsər, I, s. 248, 249, 250, 278-279, 361, 396; II, s. 253, 255, 259, 285, 342, 435, 632, 641, 644.
668, 672, 675; Rəşidəddin, Cami ət-təvarix, Ali-zadə nşr, II/I, s. 129, 347, 657-658.
55
Somxet: orta əsrlərdə Taşir, yəni Xram ilə Borçalı çaylarının sahil xətti.
56
Aqaralar ölkəsi, Xramın sağ qolu, Şilavər ilə onun solundakı Bolnisi arasındakı sahə.