Ekspluatatsiyasi instituti transport vositalari kafedrasi transport vositalarining elektr
Yüklə 0,56 Mb.
|
| Generator quyidagicha ishlaydi. Elektromagnit uyg‘otish printsipiga asoslangan o‘zgaruvchan tok
generatorlari o‘z-o‘zini uyg‘otish xususiyatiga ega emas. Bunday generatorlarni ishga tushirish uchun dastlabki daqiqalarda uning uyg‘otish chulg‘amiga akkumulatordan cho‘tka va mis halqalar orqali tok beriladi. Uyg‘otish chulg‘amidan o‘tayotgan tok ta’sirida uning atrofida magnit oqimi hosil bo‘ladi . Magnit oqimining asosiy qismi rotor 9 ning tumshuqsimon o‘zagining birinchi bo‘lagi orqali havoli tirqishni kesib stator 1 ning tishchalari va o‘zagiga o‘tadi, so‘ngra havoli tirqishni yana bir bor kesib, rotorning tumshuqsimon o‘zagining qarama-qarshi qutblangan ikkinchi bo‘lagiga o‘tib, uyg‘otish chulg‘ami vtulkasi 15 orqali tutashadi. Magnit oqimining qolgan qismi o‘zakdan tashqariga taralib ketadi. Rotor aylanganda statorning har bir tishchasi ostidan rotorning dam musbat, dam manfiy qutb-langan tumshuqsimon uchliklari o‘tadi, ya’ni stator chulg‘amlarini kesib o‘tayotgan magnit oqimi yo‘nalishi bo‘yicha ham, qiymati bo‘yicha ham o‘zgarib turadi. Natijada, statorning faza chulg‘amlarida o‘zgaruvchan 3 fazali o‘zgaruvchan tok induktsiyalanadi. Generatorning stator chulg‘amlarida hosil bo‘lgan o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantirish uchun uch fazali, ikki yarim davrli, ko‘prikli to‘g‘rilash sxemasi ishlatiladi. Bu sxema yordamida to‘g‘rilangan kuchlanishning pulsasiyasi nisbatan katta bo‘lmaydi va hozirgi vaqtda avtomobillarda juda keng
qo‘llanilayotgan elektron jihozlarni me’yorida ishlashini ta’minlaydi. Zamonaviy generatoralarning ba’zi turlarida, ularni quvvatini oshirish maqsadida, to‘g‘rilagich blokiga ikki dioddan tashkil topgan qo‘shimcha yelka o‘rnatilmoqda, (2.4-rasmda punktir chiziq bilan ko‘rsatilgan). To‘g‘rilagichning bunday sxemasi stator chulg‘amlarning faqat «yulduz» usuli bilan ulangan xolda ishlatish mumkin, chunki qo‘shimcha yelka generatorning umumiy zanjirga «yulduz» sxemasining nol nuqtasidan ulanadi. To‘g‘rilagichning VD7, VD8 diodlardan tashkil topgan qo‘shimcha yelkasi generatorning faza kuchlanishining o‘zgarish shakli sinusoidadan farqli bo‘lgan
ishga tushadi. Kuchlanishning o‘zgarish shakli qanday bo‘lishidan qat’iy nazar uni ma’lum sinusoidalar yig‘indisi 2 .6-rasm. BOSCH firmasining kompakt generatori: 1-shkiv, 2,6-oldingi va ketingi qopqoqlar, 3- ventilyatorlar, 4-stator, 5-rotor, 7-cho‘tkatutqich- kuchlanish rostlagichi birlashtirilgan tugun, 8- himoya qobig’i, 9-kontakt halqalar, 10-to‘g’rilagich bloki, 11-mahkamlash qulog’i 13
ko‘rinishiga keltirish mumkin. Bu sinusoidalar garmonikalar deb yuritiladi. Birinchi garmonikaning chastotasi faza kuchlanishining chastotasiga mos keladi, uchinchi garmonikaning chastotasi esa birinchisinikiga nisbatan uch marta yuqori bo‘ladi. Faza kuchlanishining o‘zgarish shaklini birinchi va uchinchi garmonikalar yig‘indisi ko‘rinishidagi ifodasi 2.5 - rasmda keltirilgan. VD7, VD8 diodlar aynan uchinchi garmonika kuchlanishini to‘g‘rilaydi va generatorning nominal quvvatini taxminan 12…15 % ga oshirish imkonini beradi. Zamonaviy avtomobillarda sovitish parraklari ichki qismiga joylashtirilgan generatorlar tobora keng joriy qilinmoqda. Ular kompakt konstruktsiyali generatorlar deb yuritiladi (2.6-rasm) va an’anaviy tuzilishga ega bo‘lgan generatorlardan asosan quyidagilar bilan farqlanadi: a) ikkita sovitish parraklari generator korpusining ichiga joylashtirilib, ular rotor valining ikkala tomoniga o‘rnatiladi. Bu sovituvchi havo oqimini ancha kuchayishiga va generator o‘lchamlarini o‘zgartirmagan holda quvvatini 10…12% ga oshirish imkonini beradi; b) kontakt halqalari, cho‘tkatutqich va cho‘tkalar, kuchlanish rostlagichi va to‘g‘rilagich bloki generatorning ichki qopqog‘idan tashqariga joylashtiriladi va maxsus himoya qobig‘i bilan berkitiladi. Bu generator korpusi o‘lchamlarini, kontakt halqalar diametrini kichraytirish, podshipniklarni sovitish sharotlarini yaxshilaydi; c) kompakt generator yuritmasi elastik poliklin tasma vositasida rotor valiga o‘rnatilgan ko‘p jilg‘ali va diametri kichraytirilgan shkiv orqali amalga oshiriladi. Uzatmaning uzatish nisbati 3,5 gacha orttirilgan va bu dvigatel salt ishlagan hollarda ham akkumulatorlar batareyasini zaryad qilish imkoniyatini beradi . d) ikkita sovitish parraklari generator korpusining ichiga joylashtirilib, ular rotor valining ikkala tomoniga o‘rnatiladi. Bu sovituvchi havo oqimini ancha kuchayishiga va generator o‘lchamlarini o‘zgartirmagan holda quvvatini 10…12% ga oshirish imkonini beradi; e) kontakt halqalari, cho‘tkatutqich va cho‘tkalar, kuchlanish rostlagichi va to‘g‘rilagich bloki generatorning ichki qopqog‘idan tashqariga joylashtiriladi va maxsus himoya qobig‘i bilan berkitiladi. Bu generator korpusi o‘lchamlarini, kontakt halqalar diametrini kichraytirish, podshipniklarni sovitish sharotlarini yaxshilaydi; f) kompakt generator yuritmasi elastik poliklin tasma vositasida rotor valiga o‘rnatilgan ko‘p jilg‘ali va diametri kichraytirilgan shkiv orqali amalga oshiriladi. Uzatmaning uzatish nisbati 3,5 gacha orttirilgan va bu dvigatel salt ishlagan hollarda ham akkumulatorlar batareyasini zaryad qilish imkoniyatini beradi . Kontakt halqalari va cho‘tkalari bo‘lmagan kontaktsiz (cho‘tkasiz) o‘zgaruvchan tok generatorlari boshqa turdagi generatorlardan o‘zining ishonchlilik va chidamlilik darajasining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Bu turkumdagi generatorlarning xizmat muddati faqat podshipniklar yeyilishi va chulg‘amlar izolyatsiyasi eskirishi bilan cheklanadi. Kontaksiz generatorlar og‘ir sharoitda, ya’ni chang - to‘zon ko‘p bo‘ladigan karerlarda, yo‘lsizlik sharoitida ishlaydigan avtomobillar uchun ayniqsa zarur. Kontaksiz generatorlarning induktorli va qisqartirilgan tumshuqsimon qutbli shakllari mavjud. Bu turkumdagi generatorlarning umumiy tomoni shundan iboratki, ularda uyg‘otish chulg‘ami qo‘z- g‘almas bo‘ladi, farqi esa, uyg‘otish chulg‘ami o‘rnatilgan joy bilan bog‘liq. Masalan, induktorli generatorlarda (2.7- rasm) uyg‘otish chulg‘ami rotorning yon tomonida, qopqoqqa mahkamlangan vtulkaga o‘rnatilgan bo‘lsa, qisqartirilgan tumshuqsimon qutbli generatorda (2.8-rasm), maxsus moslamalar yordamida, rotorning ikkita yarim o‘zagining o‘rtasiga joylashtiriladi. 2.7. rasm. Induktorli generatorning konstruktiv sxemasi 2.8-rasm. Tumshuqsimon, qisqartirilgan qutbli generatorning konstruktiv sxemasi. |