ƏlaqəLƏRİNDƏ M. Ə. RƏSulzadəNİn rolu
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
89 rus dili vasitəsilə bir-birinə Rusiyaya bağlamaq istədilər. Fəqət bütün bu Ģeytani tədbirlərlə Azərbaycan milli vücudunun parçalanmasına müvəffəq ola bilmədilər. YerləĢmiĢ, sayları 5-10 min olmayan rusların və baĢqa islam olmayan millətlərin belə çoxdan türkləĢmiĢ olduğu bir məmləkətdə türk və müsəlman qəbilələrin 80% nisbətini türk təĢkil edən bir dəniz içərisində ruslaĢacaqlarını ümid etmək əbəsdi. Xüsusən də bunları irq, tarix, kültür, ənənə, din, yurd və müqəddərat birliyi ilə ortaq tarixi düĢmən bir-birinə bağlamaqdadır(179, s. 11). M. B. Məmmədzadə qurultaydakı çıxıĢında çox maraqlı məqamlara toxunmuĢdur. GöstərmiĢdir ki, Azərbaycan türkünü qəbilələrə ayırmaq mümkün olmadığı kimi Azərbaycan ədəbi türkcəsini də Ģivələrə parçalamaq əbəsdi. Çünki əsas ünsürü və təĢəkkülü etibarı ilə oğuz-türkmən zümrəsinə daxil olan bu dil məlum tarixi səbəblərlə ərəb və fars dillərindən mütəəssir olaraq inkiĢaf etmiĢ, Osmanlı dövlətinin təĢəkkülündən əsrlərlə sonralara qədər belə Yaxın ġərqdə Yeganə ədəbi türkcə olaraq qalmıĢdır. M. B. Məmmədzadə çıxıĢında bildirdi: "Osmanlı ədəbi türkcəsinin təĢəkkülündən sonra belə inkiĢafında davam edən və Füzuli kimi yüksək ədəbi simaların iĢləyib incələtdiyi bu dil, yayıldığı coğrafi sahə etibarı ilə, Osmanlı ədəbi türkcəsi ilə Türküstanın ədəbi cığatay türkcəsi arasında daima vasitəçi rolunu oynamıĢ və bu dillərlə və bu zümrələrə daxil Krım və Ġdil-Ural türkcələri ilə yaxınlaĢmaqda davam etmiĢdir. Xüsusən, XIX əsrin sonlarına doğru Krımlı böyük Ġsmayıl bəyin açdığı "dildə birlik" hərəkatı sayəsində digər türkcələrlə də çox yaxınlaĢan Azəri türkcəsi, bütün türk dünyasında anlaĢılan ortaq ədəbi türkcə mahiyyətini açmıĢdır" (179, s. 11-13). M. B. Məmmədzadə qurultaydakı çıxıĢında maraqlı məqamlara toxunurdu. Qeyd edirdi ki, XIII, XIV, XV və XVI əsrlərdə Həsənoğlu, Nəsimi, Həbibi, Füzuli, Xətai kimi böyük Azərbaycan Ģairlərinin sayəsində yüksək ədəbi dil Ģəklinə düĢən yalnız Qafqazda deyil, eləcə milyonlarca Azəri Türkünün anlaĢıb danıĢdığı bu dili bolĢeviklər az qala qəbilə dillərinə aid etmiĢlər. M. B. Məmmədzadə tənqid edirdi ki, "Qızıl rus istila ordusunun süngüləri üzərində Azərbaycana gələn rus elmi rəhbərləri" Romanovların ədəbi ruscasını bütün qısqanclıqları ilə qoruduqları halda, Azərbaycan ədəbi türkcəsini milliyyətçilik və müsavatçılığı tərənnüm edən və feodalizm-kapitalizm dövrlərinin ideologiyasını yaĢadan bir dil olduğunu vurğulayıb ortadan qaldırırlar. M. B. Məmmədzadə qeyd edirdi ki, bolĢeviklər eyni ssenarini az əvvəl ġimali Qafqazda "sınaqdan çıxardılar". Burada onlar ümumi dili məhv etdikdən sonra qəbilə dillərinə üstünlük verdilər. Məqsədləri isə bir qədər sonra o dilləri də məhv etmək və yalnız rus dilinin hegemonluğunu təmin etməkdir. Çünki Ġdil-Ural ilə ümumi ədəbi türkcəni aradan qaldırdıqdan sonra ruslaĢmıĢ jarqonlardan ibarət bir küçə dilini rəsmiləĢdirirdilər. Məruzəçi göstərirdi ki, Azərbaycan ədəbi dilini də təxminən eyni sistemə salmaq istəyirlər. Bundan ötrü 90 isə ədəbi dili yaĢadan Ģair, ədib, jurnalist, müəllim, elm adamları kimi milli ziyalı kadrlarını iĢdən çıxarırdılar, çoxlarını isə sürgünə göndərirdibr. BolĢeviklər bundan sonra məhv edilən ədəbi dilin yerinə, "proletar dili"nin vacibliyini qəbul edirdibr. Milli ziyalılarımızı tərcüməçilər kadrosu" ilə əvəz edən bolĢeviklər bunula bir məqsəd güdürdülər: hər Ģeyi ruscadan tərcümə etməklə, Azərbaycanda "içi sosializm, üzü millət" bir proletar mədəniyyəti yaratmaq! M. B. Məmmədzadənin çıxıĢında maraqlı məqamlar çox idi. O, göstərirdi ki, bolĢeviklərin ədəbi dilimizi məhv etmək siyasəti bütün türklərin yaĢadığı bölgələri əhatə etmiĢdir. Belə ki, Türküstanda ortaq ədəbi türkcənin yerinə özbək, qazax, qaraqalpaq və qırğızların Ģivələrinə ədəbi dil mahiyyəti verilmiĢdir. Krımda isə Qaspirallı Ġsmayıl bəylərin iĢlətdiyi ədəbi türkcənin yerinə, sahilboyu, orta və Ģimali olmaqla üç "ədəbi dil" təsis edilmiĢdir. Eyni proses Ġdil-Uralda da aparılmıĢdır. Burada isə tatar, baĢqırd dillərinə rəsmiyyət verilmiĢ, ortaq ədəbi dil məhv edilmiĢdir. Beləcə, imperialist Moskva Rusiyada yaĢayan türklər üçün onlarla "ədəbi türkcə" meydana gətirmiĢdir. Ən ziyanlısı o idi ki, bolĢeviklər bu dilləri türkcə ortaq istilahlardan təmizləyərək onların yerinə rusca istilahlar iĢlədilməsinə göstəriĢ vermiĢdilər. Aparılan bu siyasət nəticəsində fizika, anatomiya, biologiya, riyaziyyat, tarix, kimya, coğrafıya, ədəbiyyat kimi elmi-fənn kitablarındakı istilahların az qala yüzdə yetmiĢini rus sözləri təĢkil edirdi. Maraqlıdır ki, bolĢeviklər türkcə sözlərin iĢlədilməsinə isə"pantürkizm damğası" adını vururdular. Eyni zamanda qeyd olunurdu ki, türk dilinə mənsub ölkələrin məktəblərində rus dilinin tədrisi 12 saatdan 25-30 saata qaldırılmıĢdır. Məlumdur ki, 1918-ci ildə ġimali Qafqazın istiqlalını elan edən Milli Konqres kumık türkcəsini ümumi dövlət olaraq qəbul etmiĢ və ġimali Qafqazın Adıgey-Çərkəz, Osetin kirni türk olmayanlar belə, ana dilində açılacaq məktəblərdə kumıkcanın bir dil kimi oxunmasını və ali məktəblərdə isə tədrisin kumık türkcəsində aparılmasını qərarlaĢdırmıĢdı. Lakin 1920-ci ilin bolĢevik istilasından sonra Moskva ġimali Qafqazda ortaq dövlət dilini ləğv edərək, onun yerinə qəbilə dillərinə rəsmiyyət vermiĢ, hər dilə uyğun əlifba yaratmıĢ, mətbuat və nəĢriyyat formalaĢdırmıĢdır. Buna müvafiq olaraq Moskva həmin dilləri sonradan ayrı-ayrılıqda ruslaĢdırmağa baĢlamıĢ, rus dilini isə "birləĢdirici ümumi dil" formasında tətbiq etmiĢdir. Qeyd edək ki, M. B. Məmmədzadənin Qurultaydakı çıxıĢında qaldırdığı problemlərə diqqətlə yanaĢılmıĢdı. Təmsilçilərin referatları oxumasından və çıxıĢlardan sonra Qurultay Sovet Rusiyasının dil siyasətini tənqid edən bəyannamənin hazırlanmasını qərara aldı. Qurultayın Rəyasət Heyəti mətnin hazırlanması üçün redaksiya komissiyasını seçdi. Bununla da Qurultayın birinci günü baĢa çatdı. Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|