Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №7 (80) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №7 (80)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 Sərtyarpaq ferulnik Azərbaycanda (nadir) Kiçik Qafqazın şimalında, KQ-ın mərkəzində, Naxçıvan MR-in dağlıq hissəsində yayılmışdır. Orta dağ qurşağında - kolluqlar arasında və talalarda vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, Naxçıvan MR-də təkcə kolluqlarda, talalarda yox, daha çox geniş açıq mezofit subalp çəmənliklərində sıx və bol bitərək formasiya - Ferulageta setifoliae, assosiasiya Ferulagetum setifoliosum və digər bitki qruplaşmaları əmələ gətirir (Cədvəl). F.setifolia C. Koch həm də Şərqi, Qərbi və Cənubi Zaqafqaziyada və s. vardır. Qarabağdan təsvir olunmuşdur. Cədvəl 1 Sərtyarpaq ferulnikin dominantı olduğu fitosenozun tərkibi və quruluşu № Bitkilərin adı Hündürlük, sm Bolluq Fenofaza Yarus 1 Ferulago setifolia C. Koch 60-95 (100) 5 Çiçək I 2 Equisetum arvense L. 30-50 4 spor II 5 Elytrigia repens (L.) Nevski 85-98 3-4 Çiçək II 6 Hordeum violaceum Boiss. et Huet. 70-86 4 Çiçək II 7 Deschampsia caespitosa (L.) Beauv. 74-90 3-4 Çiçək II 9 Delphinium buschianum Grossh. 46-58 2 Qönçə II 10 Hypericum perforatum L. 37-48 3-4 Çiçək III 12 Viola odorata L. 5-10 3-4 Çiçək III 14 Alliarta petiolata (Bieb.) Cavara 55-80 3 Çiçək II 19 Astragalus glyciphylloides DC. 80-94 3-4 Çiçək II 20 Astragalus falcatus Lam. 67-85 2 Qönçə II 21 Amoria anbiqua İbieb.) Sojak 25-40 3-4 Çiçək II 22 Chrysaspis spadicea (l.) Greene 32-35 3.4 Çiçək III 23 Lathyrus miniatus Bieb. ex Stev. 73-81 3 Çiçək II 25 Securigera varia (L.) Lassen 50-55 3-4 Çiçək II 26 Seseli peucidanoides K.-Pol. 77-92 3-4 Çiçək II 27 Geranium silvaticum L. 36-38 2-3 Çiçək III 28 Filipendula vulgaris Moench 43-50 3-4 Qönçə III 29 Grammosciadium daucoides DC. 97-110 2-3 Çiçək I 30 Trifolium trichocephalum Bieb. 46-52 3-4 Çiçək II Sərtyarpaq ferulnik açıq fitosenozlarda talalarla təmiz cəngəllik yaradır, digərlərində tək-tək ağac və kollar: Berberis vulqaris L., Crataegus meyeri Pojark., C. orientalis, Coteneaster melanocarpa, Rosa canina, Rosa pulverulenta Bieb., Rosa nisami Sosn., Pyrus salicifolia, Prunus divaricata və b. iştirak edir. Meşə talalarında, meşənin ot örtüklü yuxarı seyrək hissələrində, kolluqlar arasında bu bitki: Quercus orientalis, Juniperus polycarpos, J. foetidissima, Fraxinus exelsior, Acer campestre, Padus mahaleb, Sorbus greace, Rosa rapini, Malus orientalis, Rhamnus cathartica ilə yanaşı inkişaf edərək müxtəlif qruplaşmalar əmələ gətirir (Şəkil 1, 2). Şəkil1. Sərtyarpaq ferulnikin taxıllı paxlalı otlarla qruplaşması Şəkil 2. Sərtyarpaq ferulnikin alçaq kol və müxtəlif otlarla qruplaşması 8 Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində, Naxçıvan MR ərazisində Sərtyarpaq ferulnikin təbii ehtiyatı öyrənilmişdir. Bunun üçün Şahbuz rayonunun Batabat, Biçənək, Salvartıdağ ətrafı ərazilərində növün fon əmələ gətirən, bolluğu ən çox, orta və kafi olan umumi sahələr müəyyənləşdirilmiş, 1 hektarda 3 təkrarda ölçüsü 5 x 5, 10 x 10 m olan nümunə meydançaları seçilmiş, kvadratlara bölünmüşdür. Təkrarlarda hər biri 1 kv.m olmaqla 10 kv.m də bitkinin gövdələri sayılımış, yerdən 3 sm hündürlükdə biçilərək dərz bağlanmış və yaylı tərəzi ilə yaş çəkisi götürülmüşdür. Sonra, çəkilər toplanılaraq təkrarların sayına bölünmüş, qramlarla orta yaş çəkisi və məhsuldarlığı hesablanmışdır. Bu məlumatlar əsasında bitkinin bioloji məhsuldarlığı hesablanmış, toplanacağı sahələrin vəziyyəti nəzərə alınaraq istismar ehtiyatı 60% götürülmüşdür. Metodikaya uyğun olaraq növün toxum əmələ gətirərək özünü bərpa etməsi, tələb olunan keyfiyyətli orqanlarının toplanması, məhv olmasına yol verilməməsi və digər tələblərə görə illik tədarük həcmini 25% müəyyənləşdirmişdir. Ayrı-ayrı bitki birliklərinin məhsuldarlığının çəki üsulu ilə təyin edilməsi P.D. Yaroşenko tərəfindən 1961,1969-cu illərdə işlənmişdir [8, с. 365 -372]. 1980-ci ildə “Naxçıvan MR-in yüksəkdağ bitkiliyi və onun xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti” [6] mövzusunda apardığımız tədqiqat zamanı P.D. Yaroşenkonun tərtib etdiyi formula bəzi əlavələr etməklə aşağıdakı 1, 2 formullarını almaqla, yüksəkdağ bitkiliyinin məhsuldarlığı hesablanmışdır. Qəbul olunmuş bu formulları botaniklər dissertasiya işlərində tətbiq etmişlər. Sərtyarpaq ferulnikin məhsuldarlığının hesablanmasında qeyd olunan formullardan istifadə edilmişdir: M = 0, 04 s/ha (1) M= 0,01 s/ha (2) Burada, M – məhsuldarlıq, Yi – 10 nümunə meydançasında olan otun qramla çəkisi, - -cəm, 0,04 və 0,01 seçilmiş nümunə meydançalarının sayı və böyüklüyündən asıllıq əmsalıdır. Təqdim olunan formulların köməyi ilə Şahbuz rayonunun Batabat, Biçənək və Salvartı ərazilərində Sərtyarpaq ferulnikin 3 təkratda 1m 2 -də məhsuldarlığı hesablanmışdır. = 266 + 335 + 492 + 284 + 237 + 368 + 204 + 277 + 250 + 380 = 3093 M = 0,04 ∙ = 0,04 . 3093 = 123,72 s/ha = 510+470+522+496+489+344+431+575+442+455 = 4734 M = 0,01 = 0,01 ∙ 4734 = 47,34 s/ha. Tədqiq olunan ərazilərin bioloji və istismar ehtiyatını hesablamaq üçün ümumi sahə və bir hektarda kq/ha məhsuldarlıq məlum olmalıdır. Məhsuldarlığı sahənin ümumi hektarlarına vurmaqla bioloji ehtiyat tapılır. Bioloji ehtiyat 100% təşkil edir. Ərazinin məhsul toplamaq üçün olub- olmamasından asılı olaraq istismar ehtiyatı və illik tədarük həcmi müxtəlif ola bilər. Tədqiqatın nəticələri cədvəldə verilmişdir (Cədvəl 2) 10 Yi i 10 Yi i 10 Yi i 10 Yi i 10 Yi i 10 Yi i 10 Y i i Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|