Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №7 (80) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №7 (80)

9 
 
 
 
Cədvəl 2. 
Şahbuz rayonu ərazisində Şərtyarpaq ferulnilkin ehtiyatı  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Təqdim  olunmuş  fotoşəkillərdən  aydın  görünür  ki,  Sərtyarpaq  ferulnikin  yayıldığı  Sahbuz 
rayonunun  Batabat,  Biçənək,  Salvartı  ərazilərinin  mezofil  subalp  çəmənlərində  meşə  talalarında, 
kolluqlarda əlverişli şərait vardır.  Batabat massivində bitkinin məhsuldarlığı daha çoxdur. Bitkinin 
toplanması  onun  fon  əmələ  gətirən  sıx  sahələrində  aparılmalıdır.  Toplanarkən  yerdən  2  sm 
yündürlükdə olan hissəyədək götürülməlidir. Haradan toplanmasından asılı olmayaraq 15-20 (25%) 
toxumluq sahə ayrılmalıdır (Şəkil 3, 4).    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sərtyarpaq ferulik qiymətli kumarinli, efiryağlı dərman bitkisidir. Onun malik olduğu bioloji 
fəal  maddələr  arasında,  ən  qiymətli  olanı  efir  yağıdır.  Azərdaycanda  yayılan  2  növünün  efir 
yağlılığı  öyrənilmişdir  [6,  s.  5-31;  7,  s.  483-484].  Bu  bitkiləri  müqayisə  etdikdə  muxtar 
respublikada yayılmış növün üstünlüklərə malik olduğu məlum olur. Məsələn, Ferilago galbanifera 
- Dağıstan ferulnikində efir yağının çıxımı  müxtəlif miqdarda göstərilir. A.A. Qgossheym  4-4,5%, 
S.C. İbadullayeva  1,13-0,073%  [2, s. 159; 4, с. 312]. Digər tərəfdən efir yağı bitkinin kökündən 
alınır. Bu o deməkdir ki, lazımi  miqdarda efir  yağı  almaq üçün bitkinin kökü ilə birlikdə  yerüstü 
hissəsi  məhv  ediləcəkdir.  Deməli  bitki  nə  toxum,  nə  də  kök  vasitəsilə  bərpa  oluna  bilməyəcəkdir. 
Dağıstan ferulnikinin efir yağının əsas tərkib hissəsi isə ancaq  α və β pinendən ibarətdir. Sərtyarpaq 
ferulnikdə  isə  efir yağının çıxımı  4,33

0,261% verilir  [1, s. 174; 2, s. 159; 4, s. 312].  
Naxçıvan MR-in torpaq-iqlim şəraitində bu bitkinin efir yağının miqdarı 4,5-5,02%-ə çatır.  
Efir  yağı  bu  növün  yerüstü  hissəsindən,  əsasən  toxumundan  alınır.  Tərkibində  daha  çox  xoş  iyli 
oktil  spirti  olduğundan  ətriyyat  və  kimya  sənayesi  üçün  qiymətli  xammal  hesab  edilir.    Aparılan 
eksperimental  tədqiqat  işləri  və  fenoloji  müşahidələrlə  sübut  olunmuşdur  ki,  toxumla  birlikdə 
çalınıb  götürülmüş  sahədə  bitki  yenidən  pöhrələmişdir.  Eyni  zamanda,  onu  asanlıqla  və 
reintroduksiya  etməklə  mədəni  əkin  dövriyyəsinə  daxil  etmək  mümkündür.  Təkcə,  Şahbuz 
Rayonlar 
Ümumi 
sahə, 
ha 
Məhsuldarlıq,       
1 ha/ kq 
Təbii ehtiyatı, t. 
Bioloji 
ehtiyatı 
İstismar 
ehtiyatı 
İllik tədarük 
həcmi 
Batabat  
     750 
  123,72 
92,79 
64,95 
38.98 
Biçənək 
     430 
47,34 
20,36 
14,25 
8,55 
Salvartı 
     390 
      46,95 
18,31 
12,82 
7,69 
Cəmi: 
    1570 
218,01 
131,46 
92,02 
55,22 
Şəkil 3. Sərtyarpa
q ferulnikin təmiz
 
cəngəlliyi
 
  
Şəkil 4. Sərtyarpaq ferulnikin ağac  
 
və müxtəlif  otlarla qruplaşması
 
 

---

10 
 
rayonunun  3  ərazisindən  bitkinin  55,22  ton  yaş  kütləsini  toplamaq  olar.    Bu  qədər  efiryağlı  bitki 
xammalından itkiləri də nəzərə almaqla, ən azı  3,5-4,0% efir yağı alınıb ətriyyat, kimya və başqa 
sənaye sahələrinə tətbiq olunarsa, küllü miqdarda maliyə vəsaitinin əldə olunacağına heç bir şübhə 
ola bilməz. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində yüzlərlə ehtiyatı olan sənaye əhəmiyyətli 
bitkilər vardır. Ancaq onların bu istiqamətdə istifadəsi üçün müasir cihaz və avadanlıqlarla təchiz 
olunmuş elmi  laboratoriya, ən başlıcası isə biokimya üzrə təcrübəli mütəxəssislər olmalıdır.    
ƏDƏBİYYAT  
 
1.
 
İbadullayeva S.C. Çətirçiçəklilər fəsiləsinin faydalı bitkiləri. Araz, 2001,174 s. 
2.
 
İbadullayeva S.C. Azərbaycan florasının  Kərəvüzkimiləri. Bakı, Elm, 2004, 321 s.  
3.
 
Tаlıbоv T.H., İbrаhimоv Ə. Ş., Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının tакsоnоmiк  spекtri 
// Nахçıvаn, Əcəmi, 2009, 350 s.  
4.
 
Гроссгейм А.А. Растительные ресурсы Кавказа. М., 1946, 970 с. 
5.
 
Ибрагимов А.Ш. Растительность  высокогорий Нахчыванской Автономной Республики 
и ее народнохозяйственное значение. Автореф. дис... к.б.н. Баку, 1980, 21 с.  
6.
 
Карягин.  И.И.  Очерк  растительности  западного  склона  Южной  части  Зангезурского   
Хребта // Труды Ботанического Института. Том. 3. Баку, АзФАН, 1938, с. 5-31 
7.
 
Флора Азербайджана. Т. 6. Баку: Академии наук Азербайджанской ССР, 1955, 531 c.  
8.
 
 Ярошенко П.Д. Геоботаника. Издательство Академии Наук СССР. М.:-Л., 1961, 474 с.  
ABSTRACT 
Aliyar Ibrahimov 
The distribution, bioecological features, industrial importance and reserve of plant ferulago 
setifolia  in the territory of Nakhchivan Autonomous Republic 
        
The  article  provides  information  about  widespread  and  one  of  the  valuable  etheric  oily 
plants Ferulago setifolia C.Koch. in the area of Nakhchivan Autonomous  Republic. The family of 
Apiaceae Lindl. Has spread in the middle and upper mountain zones as group form. The biological 
active components in the content, specially being etheric oily plant of this species showed that this 
species can be apply in production. The main braches has been determined in the investigation time, 
modern  position,  speed  of  come  across,  the  role  in  phytocenosis,  dry  and  wet  weight  with 
experimental  way,  the  amount  of  ether  oil,  biological  and  ecological  condition  has  been  studied. 
The area in the regions, productivity, biological, exploitation and size of yearly purchase has been 
determined and application field has been shown. 
РЕЗЮМЕ 
Алияр Ибрагимов 
Распространение, биоэкологические особенности, промышленная значение и резерв 
растений ferulago setifolia  на территории Нахчыванской Автономной Республике 
 
В  статье  приводятся  сведения  о  широко  распространенной  и  одной  из  ценных 
эфирных  масляных  растений  Ferulaqo  setifolia  C.Koch.  в  Нахчыванской  Автономной 
Республики. Семейство Apiaceae Lindl. распространяться средних и верхних горных зон, как 
групповой  форме.  Биологически  активные  компоненты  в  содержании,  особенно,  будучи 
эфирное  маслянистое  растение  этого  вида,  показали,  что  этот  вид  можно  применять  в  
производстве.  Основные  филиалы  были  определены  во  время  следствия,  современное 
положение,  скорость  попадаются,  роль  в  фитоценоз,  сухой  и  сырой  массы  с 
экспериментальным  путем,  количество  эфирного  масла,  биологического  и  экологического 
состояния  были  изучены.  Определены  продуктивность,  биологическая,  эксплуатации  и 
размера ежегодной покупки и показано область применения. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  noyabr  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 03) 

---