Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
217 Dağ - vadi küləkləri vadidəki havanı dərələrlə yuxarı qovmaqla çirklənmiş havanı dəyişmək rolunu oynayırlar. Dağ-vadi küləkləri ilin bütün fəsillərində çuxurda yerləşmiş Naxçıvan MR-in ərazisindəki bütün canlıların nəfəs aldıqlarıhavanın təmizlənməsində mühüm rol oynayırlar. Əgər küləyin hərəkətinə süni maneələr yaradılarsa, bu havanın təmizlənməsinin qarşısını alır və külək burulğanların yaranmasına səbəb olur. Aparılmış elmi araşdırmalar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, Naxçıvan MR-in ərazisinin iqliminə düşünülməmiş süni, qeyri-təbii maneələr nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir edir. Burada yaşayan insanlar daima yaratdıqları yeni texniki sistemlər, mühəndis qurğuları, sənaye obyektləri və s. ilə təsir edirlər. Hal hazırda Naxçıvan MR-in enerji təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün təbii qazdan isti- fadə edilir. Təbii qazın yandırılması zamanı havaya atılan zəhərli tullantılar və ərazidəki qaz nəql edən boruların yivli birləşmələrindəki təbii qaz itkiləri ərazinin ətraf mühitinə mənfi təsir göstərir. Naxçıvan MR-in ərazisində təbii qazla işləyən iki elektrik stansiyası (gücləri 87 MVt və 60 MVt) il ərzində atmosferə 2500 tondan çox zəhərli maddələr ötürür. Bundan əlavə təbii qazla işləyən qazanxanalar, istixanalar və sənaye müəssisələri il ərzində atmosferə küllü miqdarda zəhərli maddələr ötürürlər. Bu isə çuxurda yerləşmiş Naxçıvan MR-in ərazisində ekoloji tarazlığın pozulması deməkdir. Naxçıvan MR-in çuxurda yerləşməsi ərazidə ekoloji tarazlığın qorunmasını daha aktual edir və ekoloji tarazlığın qorunmasını ön cərgəyə çəkir. Çuxurda yerləşmiş ərazidə küləyin dayanıqlılığı temperatur anomaliyası yarada bilər. Bu isə yer səthindən 250-400 metr yüksəklikdə 8 0 C- dək temperatur fərqi yaranması deməkdir. Havanın bu halı temperaturun “süni” şəkildə qalxmasına, havanın çirklənməsinə səbəb olar və bu kiçik ərazidə atmosferin çirklənməsi ərazinin iqliminə, insanların səhhətinə, canlı təbiətə və s. ciddi ziyan vura bilər. Belə ki, ərazidə küləyin dayanıqlı vəziyyətində atmosferin çirklənməsi sayəsində 100-150 metr yüksəklikdə temperatur mübadiləsi pozular və əraziyə düşən günəş şüalarının intensivliyi azalar. Bu isə ərazidəki bütün canlılara və ətraf mühitə mənfi təsir deməkdir. Buludlar, tüstü, duman, çən havanın şaquli hərəkətinə mane olaraq çirkləndirici maddələrin atmosferdə birbaşa hərəkətinə mane olurlar. Belə hallarda, çirkləndirici maddələrin atmosferdə toplanması dəfələrlə artır. Havanın durğun olduğu şəraitdə bütün çirkləndirici maddələr atmosferdə toplanırlar. Çirkləndirici maddələrin insan orqanizminə təsirinin miqdarı, vaxtı və tərkibindən asılı olaraq insanlarda kəskin və xroniki xəstəliklər baş verə bilər. Külək tutan yerlərdə düşünülmədən əkilmiş ağaclar və bitkilər quruyurlar. Küləyin istiqa- mətini nəzərə almadan tikilmiş çoxmərtəbəli uca binalar, hündür divarlar, süni bəndlər və s. mane- ələr küləyin sürətinin azalmasına səbəb olur [1]. Vadidən ərazini əhatə edən dağların yamaclarına yönələn isti küləyin yolunda süni maneələr hava burulğanların yaranmasına səbəb olurlar və isti küləyin sürəti nəzərə çarpacaq qədər azalır. Dağ yamaclarına qalxan isti külək azacıq soyuyaraq yenidən aşağı enərək çox qızır. Bununla da ərazidə temperatur balansı pozular və “ parnik effekti” yaranar. Bununla da temperatur balansı pozulur. Hündür tikililərin, binaların, hündür divarların, böyük kanalların və s. yanında küləyin burulğan halı güclənir və küləyin sürəti azalır. Naxçıvan MR-in ərazisində küləyə edilən bu təsirlər maneələrin hündürlüklərindən 2 dəfə hündür yüksəkliklərə qədər və maneənin arxasında hündürlü- yündən təqribən 20 dəfə çox məsafədə yayılırlar. Maneənin arxasında yaranan burulğan maneənin qarşısında yaranan burulğandan dəfələrlə güclü olaraq çox uzaq məsafələrə yayılır. Bu isə öz növbəsində atmosferdə hava axınının dövretmə şəklinin dəyişməsinə səbəb olur və temperatur balansı pozulur. Ərazidə iqlim dəyişikliyi baş verir [4]. Beləliklə yeni sənaye müəssisəsinin yerinin seçilməsi zamanı, bölgə atmosferində havanın çirklənməsinin optimal variantını tapmaq üçün, seçilən yerdə “atmosferdə havanın meteoroloji ehtiyatından” (AME) istifadə olunur. Belə ki, seçilən yerin atmosferinin meteoroloji ehtiyatı çirkləndirici maddələrin atmosferdə həm toplanmasına, həm də özünü təmizləməsinə şərait yaradır. AME aşağıdakı düsturla təyin olunur: 218 Burada: P x k – kül ə yi n s ürətinin 0 -1 m/s arasında t əkrarl anm ası , %; P d – dum anlı günl əri n t əkrarl anm ası , %. R y – yağı ntılı günlərin t əkrarl anm ası > 0,5 mm, %; P k - külə yi n sürətini n t əkrarl anm ası > 6 m/s, %. Atmosferin meteoroloji ehtiyatı böl gəd əki met eoroloji m üş ahi d ə məntəqəsində vaxt intervalı (ay, mövsüm, il) üçün hesablanır. Bu zam an əgər AM E-nin qi ym əti bi rd ən azdırs a, onda bi r zam an ərzind ə atmosferin özünü təmizləməsi prosesi çirkləndirici maddələrin atmosferdə toplanması prosesinə üstün gələcəkdir. Bu halda çirkləndirici maddələrin atm os ferd ə səpəl ən ərək dağıl ır. Əgər AME-nin qiyməti birdən çoxdursa, onda bir zaman ərzində atmosferdə havanı çirkləndirən maddələrin atmosferdə toplanması prosesi atmosferin özünü təmizləməsi prosesinə üstün gələcəkdir. Bu hal da atmosfer ə atıl an zərərli , çirkləndirici maddələrin atmosferdə toplanması prosesi baş verəcək. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, gələcəkdə tikilməsi planlaşdırılan müəssisənin yerləşdirilməsi üçün tikinti sahəsinin yerini AMP-in qiymətinin birdən az olduğu bölgədə seçilməsi məqsədə uyğundur [5]. İnsanların təbii, əsirlərlə yaranmış ekoloji mühitə müdaxilə etmələri, yəni iqlimin insan səhhətinə yararlı şəkildə saxlanması mexanizminin dağıdılması nəticəsində iqlim öz dayanıqlılığını itirə bilər və iqlim tamamilə yararsız hala keçərək əsrlər ərzində təbii yolla müəyyən dayanıqlılıq şəklinə düşmüş iqlim dəyişə bilər. Bu arzuedilməz problemin həlli yerli küləklərin qarşısında yaradılan süni maneələrin aradan qaldırılması hesabına həll oluna bilər. Bu mğqsədə nail olmaq üçün istehsalatın bütün sahələrinin inkişaf etdirilməsi zamanı ətraf mühitə vurulacaq zərər aradan qaldırılmalıdır. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, gələcəkdə tikilməsi planlaşdırılan müəssisənin yerləşdirilməsi üçün tikinti sahəsinin yerini AME-nin qiymətinin birdən az olduğu bölgədə seçilməsi məqsədə uyğundur. NƏTİCƏ Aparılmış elmi araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Naxçıvan MR-in ərazisində küləklərin hərəkətinə mane olan problemlərin həll edilməsi üçün aşağıdakı məsələlər öz həllini tapmalıdırlar: - Naxçıvan MR-də ekoloji tarazlığın qorunub saxlanması üçün yerli küləklərin hərəkət istiqamətinə uyğun olaraq ərazidə aparılan tikinti işləri daima nəzarətdə saxlanılmalıdır; – atmosferdə havanı çirkləndirən zəhərli maddələrin mənbələri müəyyənləşdirilərək, onların qarşısının alınması üçün ciddi tədbirlər görülməlidir; – sənaye obyektlərində işlədilən texnoloji avadanlıqlar ekoloji mühitə uyğunlaşdırılmalıdır. İstehsalatın bütün sahələrinin inkişaf etdirilməsi zamanı ətraf mühitə vurulacaq zərərin azaldılması naminə ərazidə işlədilən texnoloji avadanlıqlar ekoloji mühitə uyğunlaşdırılmalıdır: ƏDƏBİYYAT 1. Ахатов А.Г., Экология, Энциклопедический словарь, Казань, ТКИ, Экополис, 1995г, с. 368. 2. Абдрахманов Р.С., Переведенцев Ю.П. Возобновляемые источники Энергии, Казань.- Изд. Казанского Ун-та.- 1992 c. 120 -134. 3. Budaqov B.Ə., Azərbaycan təbiəti, Bakı, “Maarif”, 1988, s. 15- 41. 4. Роман Саблин, Зелёный Драйвер-Код к экологичной жизни в городе, Издательства Зеленая Книга», ISBN 2005г., с. 15-87. 5. Пианка Эрик. Эволюционная экология. — М.: Мир, 1981. — 399 с. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|