Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
204 istehsalının edildiyi duzlu bataqlıqlar var. İndus çayı vadisindəki Harappa və Mohanco Dayo, e.ə 2100-cü illərdə Mesopotamiya və Misirdə arxeoloji qazıntılar nəticəsində planlı şəhər tipli yaşayış yerinə aid qalıqlar tapılmışdır. Burada yaşayan insanlar bataklıktakı suyu buxarlaşdıraraq duz əldə edirdilər. (3) Anadolu da duz istifadəsinə aid sənədlər Hetlərə aiddir. Hetlər çörəyi duz, kimyon, çörəkotu, keşniş və bal ilə dadlandırırdı. Qaya duzunun çıxardılmasından başqa, bunun ticarətini də etdiklərinə dair bəzi dəlillər var. Boğazköydə olan daş yazısında, duz ticarətinin edildiyi haqqında məlumatlar yer almaqdadır. (4) Orta Şərqdə Ölüdəniz yaxınlığındakı Sado Dağı Tunc Dövründə işlədildiyi bilinən ən köhnə qaya duzu yataqlarından biridir. Daha sonrakı dövrlərdə dünyasının müxtəlif yerlərində duz istehsalı edilmişdir. Nümunə olaraq Finikyalılar e.ə 800-cü illərdə Tunis Sahilində ilk məskunlaşdıqlarında Safakis adlı liman şəhəri qurmuşlar. İndiki vaxtda hələ əhəmiyyətli bir duz və balıq mərkəzi vəziyyətindəki Sefakistə istifadə edilən üsul, Çinlilərin də ilk istehsal üsulundan olan və təbii olaraq buxarlanan duzlu sulardan arta qalan toplanması üsuludur. (5) Çində duz istehsalına bağlı ən qədim yazılı mənbə, e.ə 800-cü ilə aid idi. Sənəddə, Xia Xanlığı dövründən min il əvvəlki dəniz duzu istehsalı və ticarətindən söz edilirdi. Çin rəhbərlikləri duzu, dövlətin bir gəlir mənbəyi olaraq görmüşlər. Çində e.ə. XII. əsrdə duz vergisindən söz edən mətnlər tapıldı. (6) Duzun qədim bir tarixi vardır. Əlbəttə bunun əsas səbəbi insanoğlunun həyatında əhəmiyyətli bir yeri olduğu üçündür. Duz təməl ehtiyaclarının bir hissəsi olmaqla birlikdə bəşərin məna dünyasında fərqli yerlər təşkil edir Orta əsr və intibah dövründə süfrəyə duz qoymaq varlıların adəti idi. Bu dövrdə Fransız krallıklarında, kral süfrələri ləl-cəvahirat ilə örtülü və içləri duz dolu qablarla bəzədilirdi. Xüsusilə İtalyan əşyalarının dəbdə olduğu 16. əsrdə "böyük duz" adı verilən qəşəng duz qabı xaricində, dəyişən yeməklərlə birlikdə süfrəyə qoyulan kiçik duz qablarıda olardı. Böyük duz, yemək boyunca dəvət edənin ya da şərəf qonağının yanında olurdu. Barmaqla duza toxunmaq kobud bir hərəkət, hətta bəzən talehsizlik olaraq görülürdü. Orta əsr və İntibah dövründə boşqaba duz qoyulması üçün kiçik bir oyuq olardı. (7) 17 əsrdə Fransada duz vergisi əhəmiyyətli çətinliklər gətirib çıxarmışdı. Duz vergisi toplayıcılarından nifrət edilirdi. Duz vergisi kollektorlar, xüsusilə qadınlardan şübhələnər və onlara qarşı pis davranırdı. Qadınlar bəzən, bədənlərinin müxtəlif yerlərinə saxladığı duz torbalarıyla yaxalanırdı. Qadınlar axtarılmıyacaqlarını düşündükləri üçün sinələrində, korsetlərində duz saxlayırdılar. XVIII. əsrin sonlarında duz vergisinə qarşı işlənən cinayətlərdən ötəri hər il üç mindən çox Fransız kişi, qadın və hətta uşaq ölüm cəzasına məhkum olunurdu. Duz sivilizasiya tarixi baxımından əhəmiyyəti olan və tarix əvvəlindən bəri bilinən qiymətli bir (mineral) maddədir. İnsan oğlu yarandıqdan qısa bir müddət sonra duzu istifadə etməyi öyrənmiş və duzun əhəmiyyəti gündən günə artmışdır. 1700-cü illərin əvvəl duz varlıların və zadəganlığın göstəricisi ikən, 1700-cü illərdən sonra qidalara ləzzət vermək məqsədi ilə istifadə edilən duz yarandığından günümüzə qədər, cəmiyyətlərin mədəni və dini inanclarında əhəmiyyətli bir yerə malik olmuşdur. (8) DUZUN ƏDƏBİYYATLA ƏLAQƏSİ Duz bütün icmalarda müqəddəs sayılan bir maddə olaraq diqqəti çəkir. Bu xüsusiyyətindən ötəri duzun folklorlarda əhəmiyyətli bir yeri vardır. Xalq hekayələri, xalq şeiri ,nağıl, tapmaca və s. bir çox xalq ədəbiyyatı növlərində duz bir ənənə olaraq işlənmişdir. Duz sözündən yaradılan ya da “duz” sözünün keçdiyi bir çox atalar sözləri və deyimlər vardır. Xalq aşiqləri də duz sözünün və duz sözündən meydana gəlmiş bir çox deyimləri şeirlərində istifadə etmişlər. Duz, bütün cəmiyyətlərdə müqəddəs sayılan bir maddə olaraq diqqəti çəkir. Bu xüsusiyyətindən ötəri duzun xalq inancında əhəmiyyətli bir yeri vardır. (9) DUZUN XALQ İNANCINDAKI YERİ Ənənəvi xalq inancları, dini inanclardan fərqli olaraq, insanoğlunun yaratdığı mədəniyyətin bir parçası olub, insanların gündəlik həyatını, davranış qaydalarına təsiri və başqalarından öyrənmə yolu ilə qazandıqları fikirlərdir. İnancın götürülməsinə, insanın sınaq yolundan dönməsi, etibarlılığından və öz həyatında keçmiş bir hadisənin tanınması lazım deyil. Hər bir insan, içində yaşadığı mədəniyyətdən müstəqil davranış qaydaları xalq inancında, insanoğlunun yaratdığı mədəniyyətin bir parçası olub, insanların gündəlik həyatını, davranışlarına təsiri və başqalarından öyrəndiqləri ilə qazandıqları fikirlərdir. Xalq inancı, təbiət hadisələrinin səbəbini bilməmək 205 üzündən edilən xüsusi bir şərhdir. Bir şərh, bir düşüncə olan inanc, insandan insana, ətrafdan ətrafa, cəmiyyətdən cəmiyyətə, millətdən millətə dəyişir. İnanclar ümumiyyətlə ənənəvi qruplarda daha geniş olub, həyatın hər sahəsinə daxil olmuş və bütün hərəkətlərə, davranışlara istiqamət verici bir xüsusiyyət qazanmışdır. Müasir həyat tərzini mənimsəmiş qruplar gündəlik həyatlarını qaydaya, ənənəvi qruplara nisbətən daha fərqli şəkillərdə görmüşlər. Din və duzun möhkəm bir bərabərliyini görmək mümkündür. Xalq inancında duzun rolu qidalanma ilə əlaqədardır. Bir simvol olaraq rifah, yaxşı bir həyat, varlılıq, ya da yeni həyatın mənasına da gələn bununla birlikdə, dini inanc şəklinin əks olunması olaraq nəzər ilə birlikdə çox xatırlanmaqdadır. Türkcədə Baxış mənasını verən Ərəb mənşəli nəzər sözü, baxışlarında zərərli güc olan bəzi insanların bu xüsusiyyətləriylə bir adama, bir heyvana və ya bir obyektə baxmaqla canlı üzərində xəstəlik, əlillik, hətta ölüm, obyekt üzərində pozulma, qırılma kimi mənfi bir təsirin meydana gəlməsi şəklində açıqlanır. (10) Bütün cəmiyyətlərdə məşhur olaraq görülən nəzər inancının mənşəyi, Neolit dövrünə qədər uzanmaqdadır. Giritdə, Misirdə, Maltada, Şimali Fransada və Britaniyada Bürünc dövrünə aid, balta şəklində edilmiş nəzərliklər (amulet) tapılmışdır. Araşdırmalar nəticəsində, köhnə dövrlərdən etibarən Qərbdə və Şərqdə sehrin və nəzərin pis təsirlərinə inanma və bunlara qarşı tədbirlər alma məlumatının köklü olduğu görülmüşdür. (11) Eyni şəkildə uğursuz gözlərdən gələn pisliyi ortadan qaldırmaq üçün Misirlilər, Fenikeliler, Yunanlılar və Romalılar tərəfindən əl şəklindəki tilsimlərdən istifadə edildiyi təsbit edilmişdir. (12) Nəzərə gelmək ən əlverişli kəslər, uşaqlarla, gözəllikləri və qabiliyyətləriylə hər kəsin heyranlığını oyandırmış kəslərdir, çünki uşaq zəifdir, tez təsirlənir, gözəl, istedadlı, xoşbəxt kəslər, insanların qısqanclıq duyğularını artırır. Bu pis duyğular göz yolu ilə hədəfə təsir edər. Nəzər dəyməsi vəziyyətində bəzi caduların niyə edildiyi sualı bu mövzunu bilən şəxslərə verildiyində; bunları atalarından, böyüklərindən öyrəndikləri, nəzərə yaxşı gəldiyi üçün istifadə edildiyini deyirdilər Bu səbəblə nəzər dəydikdən sonra pis vəziyyətləri ya da xəstəlikləri azaltmaq məqsədiylə; mədəni bir inanc şəkillərinin əks olunması olaraq, duz qovurma duz -basdırma duz və üzərlik otunu birlikdə yandırma kimi prosəslər edilməkdədir. Din ilə duz arasındakı fərqli əlaqə nümunələrinə baxacaq olsaq: DUZ QOVURMA Əvvəl tavaya bir ovuc duz qoyurlar, duz ümumiyyətlə iri dənəli duzdur, ancaq süfrə duzu da istifadə edilə bilər. Tava, içindəki duzla birlikdə ocağa qoyular. Ocağa qoyulan duz partlamağa başlayır. Bu arada nəzər dəyən adamın başına bir tənzif örtülür. Daha sonra nəzər dəyən adamın başının üzərinə içi su dolu bir qab tutulur. Partladılan duz bu suyun içinə tökülür. Bu əməliyyatlardan sonra nəzər dəyən adama bu sudan bir qurtum içirdiləcəkdir, ya da bir az yaladılır. Əl və ayaq dırnaqlarına və alnına bu sudan sürtülür. Daha sonra, həyətin bir kənarında, ayaq toxunmayan bir yerə duzlu su tökülür. DUZ ÖVƏTƏLƏMƏ Lazımlı vəsait yalnız duzdur. Nəzər dəydiyinə inanılan adam duz ovalama işini edəcək adamın qarşısına oturur. Duz ovacaq adam ovucuna bir miqdar duz alır. Ovuca alınan duz, nəzər dəyən adamın başının üzərində dairəvi hərəkətlərlə dolandırılacaqdır. Bu əməliyyat edilərkən 3 dəfə ixlas, 1 dəfə də Fatihə surəsi, duz övətələmə işini edən adam tərəfindən oxunur. Bu əməliyyatlar bitdikdən sonra üzərinə oxunulan duz, üzərinə ayaq dəyməyəcək bir yerə atılır. DUZ BASDIRMA Bu işi yalnız bir qadın etməlidir. Narahatlığı olan adam, duz basdırmaq üçün bu qadını evini çağırır. Duz basdıracaq olan qadın, xəstəni qarşısına alır və diri duz dənələrini əlinə alıb Fatihə surəsini oxuyur. Oxunan duz köz halındakı ocağa basdırılır. Basdırılan duz partlamağa başlayır. Duzun partlamasıyla adama dəyən nəzər dağılmış olur. Duz basdıran adam kişisə əmmaməsini, qadınsa hicabını üzərindəki nəzər dağılsın deyə ocağa silkəliyər. Duz partladıqdan sonra ocaqdan bir az kül alınaraq suya qoyular və nəzər dəyən adam bu sudan üç qurtum içər və dəstəmaz alır. Geriyə qalan su evin dörd küncünə səpilir. İnsan qruplarının təbiət hadisələrinin səbəbini bilməmə səbəbiylə etdikləri şərhlər və tətbiqlər, heyran edici şəkildə bol və müxtəlifdir. Bu bəyanat də həyatın hər sahəsinə daxil olmuş və bütün hərəkətlərə, davranışlara istiqamət verici xüsusiyyət qazanmış inanc sistemi içində yer alan, nəzər inancı sonrasında edilən tətbiqlərin müxtəlifliyi də, yuxarıda deyilən cümləni təsdiqləyir. (13) Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|