Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
220 dərəcəsilə əlaqəli olduğu situasiyalarda yaxşı tətbiq oluna bilir. Beləki, özünü doğrultma müddəti nə qədər qısadırsa, layihə bir o qədər riskli hesab edilir. Belə situasiya sürətli texnoloji dəyişikliyə məruz qalan sahələr və ya fəaliyyət növləri üçün xarakterikdir. ROI (Return on Investment) həmçinin ROR (Rate of Return) kimi də ifadə olunan bu əmsal maliyyə əmsalı olub – biznesə qoyulan investisiyanın həcmini nəzərə alaraq bu biznesin gəlirlilik səviyyəsini və ya ziyanlılıq dərəcəsini əks etdirir. ROI adətən faizlə, az hallarda isə kəsrlə göstərilir. Bu göstərici həmçinin, investisiya qoyulmuş kapitalın mənfəətliliyi, investisiyanın gəliri, investisiyanın mənfəəti, investisiya kapitalının gətirdiyi gəlir, investisi-yanın qayıtması da adlanır. ROI göstəricisi mənfəət və ya itkilərin cəminin investisiyanın cəminə olan nisbətilə müəyyən olunur. Mənfəətin mənası gəlir faizi, maliyyə və idarə uçotunda gəlir/ziyan və ya təmiz gəlir/ziyan kimi də başa düşülə bilər. İnvestisiya məbləğinin qiyməti aktivlər (müəssisə balansının, bütün material vəsaiti və borc tələblərini göstərən hissəsi), kapital, biznesin və investisiyanın digər pulla ifadə olunan əsas borclarının cəmi də ola bilər. Lakin praktikada ideal varianta nail olmaq çox nadir hallarda baş verir və çox za- man rentabellik səviyyəsini, layihənin özünü doğrultma müddətini, və ya digər göstərici-ləri “qurban vermək“ məcburiyyətində qalırıq [4]. Bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün layihələrin ranqlaşdırılmasını qrafik şəkildə təsvir etmək (bu proseduranın əyaniliyini artırır) tövsiyə olunur.3 Məsələn, Dekart koordinat sistemində, müstəvi üzərində oxlardan biri ilə layihənin NPV qiymətlərini, digər ox üzərində isə PP kriteriyasının qiymətləri göstərilir, bu zaman layihənin özünü doğrultma müddəti adəti üzrə soldan sağa deyil, sağdan sola baş verməlidir. Bu halda, kriteriya absis və ordinant oxlarının əmələ gətirdiyi düzbucaqlının sahəsi və eyni zamanda qurulmuş nöqtədən düzbucaqlıya endirilmiş perpendikulyar olacaq. IRR kritariyasını əlavə etməklə modeli daha da mürəkkəbləşdirmək olar. Bu za-man üçölçülü fəza alınır: bu halda layihənin seçimi üçün kriteriya - qurulmuş həndəsi fiqurun həcmi olacaq. Əgər zərurət varsa, modeli çoxölçülü fəzada da (4,5 və s.) təsvir etmək olar. Aydındır ki, bu halda 2 və ya 1 neçə layihənin eyni yekun göstəriciləri (sahə və ya həcmə görə) ola bilər. Bu zaman yadda saxlamaq lazımdır ki, NPV prioritet kriteriya hesab olunur və eyni zamanda şirkətin vəziyyətini, onun strategiyasını, bazardakı situasiyanı nəzərə almaqla analizdən əlavə, qeyri – formal metodikalardan da istifadə etmək mümkündür. Layihələri bir neçə göstəriciyə görə müqayisə etmək üçün Pareto qaydasından istifadə etmək olar: Hər bir nöqtəyə görə üstünlüyü olmayan nöqtə Paretoya nəzərən optimal nöqtə adlanır. Belə nöqtələrin çoxluğu isə Paretoya görə optimal çoxluq hesab olunur. Asanlıqla görmək olar ki, əgər baxılan əməliyyatlardan ən yaxşısını seçmək lazımdırsa, onda onu Paretoya nəzərən optimal çoxluqdan seçmək lazımdır [5] . Lakin Pareto qaydasının əsas çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, burada layihə-ləri ranqlaşdırmaq imkanı yoxdur. Belə ki, bu və ya digər layihənin nə dərəcədə pis və yaxşı olduğunu nümayiş etdirmədən cüt – cüt müqayisə olunaraq layihələrə sadəcə olaraq “ + “ işarəsi (əgər verilən göstəriciyə görə bir layihə digərinə yaxındırsa) və ya əksinə “ - “ işarəsi mənimsədilir. Əgər müqayisə olunan layihələr tranzitivlik xüsusiyyətinə malik deyillərsə, bu metod çıxılmaz vəziyyətə gətirib çıxarır. Məsələn, birinci layihə ikincidən yaxşıdır, ikinci layihə üçüncüdən yaxşıdır, amma üçüncü layihənin birincidən yaxşı olduğu situasiyada Pareto metodu işləmir. Bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün daha ciddi seçim qaydası - Bord qaydasından istifadə etmək məqsədə uyğundur. Bu qaydanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir kriteriyaya görə bütün layihələr xallarla (məsələn, 1–dən 10–a qədər) ranqlaşdırılır. Maksimum yekun bal (xal) toplayan layihə qalib sayılır [6] . Qeyd etmək lazımdır ki, Bord qaydasına görə ranqlaşdırmanı bir neçə turda aparmaq olar. Bu zaman növbəti qalib turdan çıxarılır, ranqların paylanması isə dəyişir. Burada kriteriyalara çəki əmsalları mənimsətmək də tamamilə məqsədə uyğun hesab edilir . 221 Təbiidir ki, kriterya kimi təkcə effektivlik göstəricilərindən deyil, eyni zamanda risk və s. göstəricilərdən də istifadə olunur [7]. Məlum qaydaya əsasən, səmərəlilik (Səmərəlilik hər hansı gəlirin, mənfəətin və ya gəlirliyin ümumiləşmiş göstəricisidir. Səmərəlilik o zaman tətbiq edilir ki, onun konkretliyini dəqiqləşdirməyə ehtiyac olmur. Adətən, səmərəlilik təsadüfi kəmiyyət hesab olunur) və risklilik arasında düz reqressiv asılılıq var – böyük səmərəli əməliyyatların (gəliri çox olan) bir qayda olaraq böyük də riski olur. İnvestisiya effektivliyinin ən sadə qiymətləndirilməsi üsulu - investisiya aktivlərinin mənimsənilməsi dövründə alınan bütün gəlirlərin həyata keçirilmiş investisiyanın miqdarına olan nisbətilə müəyyən olunur. Bu göstərici aktivlərin mənimsənilməsi dövründə gəlirlilik adlanır. O, həyata keçirilmiş investisiyanın həcminin baxılan dövrün sonunda nə qədər artmasını göstərir: 0 1 P ROI HPR n t t H n ( 1) burada , P 0 - ilkin investisiya, t - aktivlərin mənimsənilməsi dövrünün hər bir ilində alınmış gəlirlərdir (mənfəətdir). HPR n =((Dövrün sonunda investisiyanın dəyəri) + (investisiya aktivlərinin mənimsənil-məsi dövründə alınan ixtiyari gəlir, məsələn, dividentlər) - (həyata keçirilmiş investisiyanın ölçüsü)) / (həyata keçirilmiş investisiyanın ölçüsü)) : n n n N H P P P Income HPR ROI ) ( 1 . (2) Müxtəlif dövrlərdə həyata keçirilmiş investisiyaların müqayisəsini sadələşdirmək üçün aktivlərin mənimsənilməsi dövründəki mənfəətlilik (gəlirlilik) göstəricisini illik hesabatlarda yenidən hesablayırlar. İllik hesabatlarda mənimsəmə dövründəki mənfəətliliyi almaq üçün onu mənimsəmə dövrünün müddətinə bölmək lazımdır. Bu halda düsturun məxrəcində mənimsəmə dövrünün qiyməti yazılır. Beləliklə, investisiya ödəmələri n P ROI n t t H 0 1 ( 3) düsturu ilə hesablanır [8]. Mənimsəmə dövründə gəlirlilik göstəricisinin hesablanmasını sadələşdirmək üçün, bu dövrdə, ödəniş axınlarını fərqləndirməmək şərtilə, t gəliri ilə alınmış pul axınları və P 0 investisiyasını qaytarmaqla, (3) düsturuna ödəmə axınları göstəricisini əlavə etməklə onu aşağıdakı kimi çevirmək olar: n P P CP ROI n t t 0 1 0 . ( 4) Bu düsturda fərz edilir ki, CP t ödəniş axınları içərisində P 0 investisiyası qaytarılacaqdır. (C istiqraz vərəqələrində kupon ödəmələridir). İnvestisiyanın illik özünü doğrultma müddəti göstəricisi r arith =(V f -V i )/V i (5) düsturu ilə hesablanır, harada ki, V i –ilkin investisiyanın həcmi, V f - hesabat dövrünün sonunda investisiyanın həcmidir. Dövrün sonunda alınan investisiyanın həcminə (V f ) ilkin investisiyadan alınan bütün gəlirlər daxildir. Əgər investisiyanın özünü doğrultması qiymətli kağızlar üçün nəzərdə tutulmuşsa, xüsusi halda istiqraz vərəqələri üçün, onda kupon ödəmələri də V f -ə daxil olur. İnvestisiyanın effektivlik əmsalı ARR ilə ifadə olunur. Bu metod iki xarakterik əlamətə malikdir. O, gəlir göstəricilərinin diskontlaşmasını tələb etmir, gəlir təmiz dəyər kəmiyyəti - PN ilə (büdcədən ayrılmış pulları çıxmaqla balans gəliri) xarakterizə olunur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|