Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)

218 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2017, № 6 (87) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2017, № 6 (87) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ. НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2017, № 6 (87) 
 
 
GÜLARƏ RƏHİMOVA 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
UOT: 338 
İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ 
 
          
Açar sözlər.  Ekonometrik modellər,   korrelyasiya, reqressiya, zaman sıraları, panel analizi 
Key words : Econometric models, correlation, regression, time series,  panel  analysis 
Ключевые  слова:  Эконометрические  модели,  коррелясия,  регрессия,  временные 
ряды, панельный анали 
Ödəniş  axınları çoxsaylı  xarakteristikalara malikdir. Bu xarakteristikaların ən əsası: 1) yerli  
publikasiyalarda  təmiz  cari  dəyər adlanan kəmiyyət,  və ya təmiz diskontlaşdırılmış gəlir adlanan  
və    NPV    (Net    Present    Value)    kimi    işarə  olunan  xarakteristika;  2)  daxili  mənfəət  və  ya  gəlir  
norması olan  - Internal  Rate  of  Return  (IRR )-dir . 
             Təmiz  diskontlaşdırılmış  gəliri  (NPV)  müəyyən  edən zaman məlumdur ki, ödəmələri  və 
gəlirləri eyni zaman  anına  gətirmək  üçün  daimi  diskont - faktordan istifadə olunur.  
Real  olaraq diskont – faktor  zamandan asılı  olan funksiya  kimi  əvvəlcədən məlum deyil  
və  makroiqtisadi  göstəricilərin  (məs.,  mərkəzi  bankın  yenidən    maliyyələşdirməyə  qoyduğu  pul, 
indeksi)  və    eyni  zamanda  mikroiqtisadi  göstəricilərin  dinamikasından  (investorun  maliyyə 
vəziyyətindən,  konkret    bankın    kredit  və  depozit    ödəmələrindən    və  s.)  asılıdır.  Bundan    əlavə, 
ödəmələrin  və gəlirlərin  ölçüsü, həm də onların həyata keçirildiyi anlar yalnız müəyyən dəqiqliklə, 
qismən məlum  olur.  
Deməli,  investisiya    layihəsinin  NPV  kimi  xarakteristikası  (qeyri  -  müəyyən,  dağınıq  
kəmiyyətlərdən asılı funksiya kimi)  da  qeyri – müəyyəndir. Bu qeyri – müəyyənliyi,  NPV – yə  bir  asılı  
olmayan dəyişənin – diskont  faktoru  kimi  baxmaqla  qismən  azaltmaq mümkün-dür [1].  
Əgər sadaladığımız  bütün  qeyri – müəyyənlikləri  intervallarla  (yəni, başlanğıcı və sonunu 
verməklə)  təsvir etmək  mümkündürsə, onda  NPV  də  intervalla  xarakterizə olunar və intervalın 
sərhədlərini  interval  verilənlərin  statistikasında    tətbiq  olunan  yanaşma  metodları  vasitəsi  ilə 
hesablamaq  olar.  
Nəticədə, bir  sıra  hallarda  iki  investisiya layihəsinin NPV–yə görə müqayisəsi  zamanı bir 
mənalı seçim etmək  mümkün  olmur. Məsələ  ondadır ki, ədədlərin müqayisəsini həmişə aparmaq  
mümkündür,  intervalların    müqayisəsi  isə  yalnız  onların    kəsişdiyi  hallarda    mümkün  olur.  Əgər 
intervallar kəsişirsə, iki  baxılan  investisiya  layihələrinin təmiz  cari dəyərə (NPV) görə  ekvivalent  
olması haqda danışmaq  məqsədəuyğun  olardı.  
            Mənfəətin daxili  norması  (IRR)  -  daimi  (sabit)  diskont  – faktorun   q  qiymətidir, bu  halda  
NPV  q  –dən  asılı  funksiya    kimi  sıfra  çevrilir.  Təəssüf    ki,  ödəniş    və  gəlirlərin  “uğursuz”  
paylanması  zamanı    NPV  (q)  =0    tənliyinin    bir    deyil,  çoxsaylı    həlli  ola  bilər.  Ekonometrik  
ədəbiyyatlarda  IRR –in  ödəniş  axınlarının  müqayisəsi  üçün  məqsədəuyğun olmamasının  digər 
səbəbləri  də  göstərilir.  Bundan  başqa,  IRR  halı    üçün    də    NPV  –də    olduğu  kimi  qeyri  – 
müəyyənlik    mənbələri    (diskont  –  faktorun,  ödəniş    və  gəlirlərin  kəmiyyəti  və  zaman  anlarının  
dağınıqlığı)  mövcuddur. Bu dağınıqlıq IRR –ə interval  kimi baxmaq  zəru-rətinə  gətirib  çıxarır  
və    iki    investisiya  layihəsinə  uyğun    gələn    intervallar  kəsişdikdə,  bu  layihələrin    müqayisəsi  
onların  eyni qiymətli olmasını təsdiqləyir.  
Beləliklə, NPV  və  IRR  investisiya layihələrinin  baxılan  xarakteristikaları və ixtiyari digər 
xarakteristikalar,  dəf  olunmayan qeyri – müəyyənliyə malikdirlər. Bu  obyektiv səbəbləri  nəzərə  
almamaq    iqtisadi  hesablamaların  dəqiqliyini    suni  sürətdə    artırmaq,  özünü    aldatmaq  və  ya  
sifarişçini  çaşdırmaq  deməkdir.  

---

219 
 
Məsələnin qoyuluşu.  İnvestisiya  layihələndirmə  praktikasında  çox  zaman  məhdud ma-
liyyə    resurslarını    optimal    yerləşdirmək    (və  ya  paylamaq)    məqsədi    ilə    bir    neçə    investisiya  
layihələrini  analiz  etmək  lazım  gəlir. Bununla  əlaqədar  olaraq  bir  sıra  problemlər  meydana  
çıxır.  Bu  problemlərin  birincisi    layihələrin    qiymətləndirilməsində  effektivlik    kriteriyasının 
seçilməsi  problemidir.  Baxmayaraq  ki,  NPV  kriteriyası  prioritet  kriteriya  hesab  olunur,  lakin  
bu kriteriya vasitəsilə də verilmiş  problemin  tam  həll olunduğunu  zənn  etmək  olmaz.  
   Belə    ki,    bu    və  ya  digər    kriteriyalar  müəyyən  çatışmazlıqla    müşahidə    olunur,    xüsusi  
halda,  bu  kriteriya  təhlükəsizlik  rezervi  haqqında  informasiya  vermir.  [ 2].   
   Bu  informasiyanı  IRR  kriteriyası verir.  Lakin,  bu  kriteriya  Fişer  nöqtəsindən  kənar-da  
layihələr  arasında  seçim  etməyə  imkan  vermir  və  bundan   əlavə  bu kriteriya pul  axın-larının  
qeyri-ordinar analizi  zamanı  əlverişli  deyil. 
   Bundan  başqa,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yuxarıda  adı  çəkilən  (NPV, IRR)  krite-riyalar  
arasında  aşkar  münasibətlərin  olmasına  baxmayaraq,  alternativ  layihələrin  analizi  zamanı  bu  
kriteriyalar  ziddiyyət  təşkil edirlər.   
          Başqa  sözlə,  bir  kriteriyaya  görə  qəbul  edilmiş  layihə,  digər  layihə  üçün  məqbul deyil.  
Bunun    əsas    səbəbi    odur  ki,    NPV  –  mütləq    göstərici,    PI  (Profitability  Index  –İnvestisiyanın 
rentabellik indeksi olub daxil olan pul axınlarının təmiz cari dəyərinin çıxan pul axınlarının təmiz 
cari  dəyərinə  olan  nisbətilə  (ilkin  investisiya  da  daxil  olmaqla)  müəyyən  olunur.  Əgər  PI>1  –sə 
onda  layihə  qəbul  olunur,  əgər  PI<1-sə,  onda  layihə  rədd  edilir,  əgər  PI=1-sə  onda  layihə  nə 
mənfəətli, nə də ziyanlıdır), IRR  və  digərləri  nisbi  göstəricidirlər.  Bunun  nəticəsində  aşağıdakı  
hallarda  ziddiyyət  meydana  çıxır: 
1.
 
Pul  axınları  intensivliyinin  müxtəlif  olduğu  hallarda.   
        NPV  =  0    tənliyinin  bir    neçə    həlli    olduğu    hallarda    qeyri    adi  (qeyri-ordinar  )  pul  
axınları  üçün  IRR  kriteriyasını  hesablayarkən ziddiyyətlər  meydana  çıxa  bilər. 
2.
 
Müxtəlif  miqyaslı  layihələrdə  meydana  çıxan  ziddiyyətlər:  
            Bu  situasiyada investor  dilemma  qarşısında  qalır.  Maksimum   NPV  variantını,   başqa  
sözlə,  müəssisənin  iqtisadi  potensialının  maksimum  artımı  variantını  seçməli və ya IRR  kri-
teriyasını  rəhbər  tutaraq,  nisbətən  kiçik  miqyaslı,  lakin  yüksək  rentabelli  layihəni  seçməli. 
          Rəqabət  aparan  layihələrin  alternativ  olduğu  hallarda  layihəni  NPV  kriteriyasına   görə  
seçmək    məsləhət    görülür,    belə    ki,    verilmiş    kriteriya    müəssisənin    iqtisadi    potensialının  
mümkün    olan    artımını    xarakterizə    edir.  İqtisadi    potensialın  artımı  məsələsi  menecmentin    ən  
vacib  prioritet  məqsədlərindən  biridir.  
 Lakin    IRR    əmsalının    hesablanması  da    zəruridir,    belə    ki,    bu    əmsal    “  təhlükəsizlik  
rezervini “göstərir  və  ya  başqa  sözlə desək,  “manevr “ kəmiyyətini,  yəni,  IRR  ilə  CC  (Coft  of  
Capital ) arasındakı  fərqi  müəyyən edir.   
Bu    fərq    layihənin    çox    da    optimal    olmayan    variantda    “möhkəmlik  ehtiyatını“  (daya-
nıqlığını)  əyani  sürətdə  nümayiş  etdirir. Aydındır  ki,  burada  ideal variant  mövcud  layihələr  
üzrə  bütün  kriteriyaların  (IRR, NPV, PP, PI, HPR
n
,  ROI)   hesablandığı  halda  mümkündür. 
Bu  halda “mütləq  qalib“,  yəni,  bütün  göstəricilərə görə ən yaxşı qiymətləri olan layihə seçilir.  
          Qeyd edək ki,  PP metodu dünya  praktikasında  ən sadə və  geniş  yayılmış  metod olub  daxil 
olan  pul  gəlirlərinin  zamana  görə  nizamlılığını  tələb  etmir.  İnvestisiyanın  özünü  doğrultma 
müddətinin (PP) hesablanması alqoritmi investisiyadan proqnozlaşdırılan gəlirlərin paylan-masının 
müntəzəmliyindən  asılıdır.  Əgər  gəlir  illər  üzrə  müntəzəm  paylanıbsa,  onda  özünü  doğrultma 
müddəti birdəfəlik (eyni vaxtda olan) xərclərin, onlarla şərtləndirilmiş, illik gəlir kəmiyyətinə olan 
nisbətilə hesablanır. Kəsr ədədinin alındığı halda  o, artırılaraq tama qədər yuvarlaqlaşdırılır. Əgər 
gəlir qeyri- müntəzəm  paylanmışdırsa, onda özünü doğrultma müddəti illərin sayına uyğun olaraq 
müstəqim  hesablanır;  beləki,  bu  illər  ərzində  investisiya  kumulyativ  gəlirlərlə  ödənəcək.  PP 
göstəricisi üçün ümumi düstur PP=n   .  
          İnvestisiyanın  özünü  doğrultma  müddəti  göstəricisi  hesablamalarda    çox  sadə  ifadəyə 
malikdir.  Bununla  belə  o  bir  çox  çatışmazlığa  da  malikdir  və  bu  çatışmazlıq  analiz  prosesində 
mütləq nəzərə alınmalıdır. Məsələn, 1. O, sonuncu dövrlərin gəlirlərinin təsirini nəzərə almır; 2. Bu 
metod  diskontlaşdırılmamış  qiymətlərə  əsaslanır.  Metod  həmçinin,  investisiyanın  yüksək  risk 

---