Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Material və metodika
- Nəticə və müzakirələr
- 21 - Bu səbəbdən də, hər üç növ limon xemotipi ilə xarakterizə edilmişdir [3]. Digər tədqiqatda isə Qərbi Sibirin iqtisadi rayonlarından olan Altay Respublikasında yayılmış Thymus serpulum L. növünün 2 xemotipə malik olduğu göstərilmişdir. Bu növün bir qrupunda efir yağının əsas tərkibi neralidol, digər qrupunda isə karvakrol və timol olduğu aşkarlanmışdır[4]. Baykal gölü ətrafında Buryat Respublikasında müxtəlif fitosenozlarda yayılmış Thymus baikalensis Serg. növündə karvakrol tipli (karvakrol-14,4-39,3%,) efir yağları müəyyən edilmişdir [6]. Rusiya regionunda bu istiqamətdə aparılan tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, şimal en dairəsində yayılan Thymus L. cinsində timol xemotipinə malik növlərə çox az rast gəlinir. Bu bölgələrə aid olan kəklikotu növləri əsasən karvakrol və limon xemotipinə malik olur. İsti iqlim florasına uyğunlaşan kserofit kəklikotu növləri isə əsasən timol xemotipi ilə xarakterizə olunur. Türkiyə Cümhuriyyəti Mersin bölgəsində Thymus Vulgaris L. [21], Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında yayılmış Thymus serpulim, Naxçıvan Muxtar Respublikasında ehtiyatı bol olan Thymus kotschyanus Boiss. et Hohen. və Thymus collinus Bieb. növlərindən alınan efir yağlarının tərkibinin əsası timol olduğu müəyyən edilmişdir [1]. Kəklikotu növləri zəngin kimyəvi tərkibinə görə həm xalq təbabətində, həm də tibbdə geniş istifadə edilən bitkilərdəndir. Xalq təbabətində kəklikotu dəmləmələrindən bəlğəmgətirici, agrıkəsici, sakitləşdirici, mikrobəleyhinə vasitə kimi işlənmişdir. Tibb sahəsində bu bitkilərdən hazırlanan preparatlar bronxitdə, bronxial astmada, sinir sisteminin iltihabi xəstəliklərində və s. tətbiq edilir. Kəklikotu efir yağları spazmolitik, anti-iltihab, anti-mikrob, təsirinə görə aromaterapiyada və daxili infeksiyon xəstəliklərlə mübarizədə yüksək effekt göstərir [9, 16]. Monoterpenlərin oksigenli aromatik törəmələri olan timol, karvakrol və 1,8 sineol - antiseptik, antihelmint təsirli maddələrdir [12]. Naxçıvan Muxtar Respublikasında geniş arealda yayılmış, bol təbii xammal ehtiyatına malik olan koçi və təpəlik kəklikotu növləridir [2, 8]. Onlar tək-tək deyil qrup halında yayılmışlar. Taxıl, müxtəlifot, ağac və kollarla müxtəlif tərkib və quruluşda cəngəlliklər, bitki birlikləri, farvasiya, assosasiya makro və mikro qruplaşmalar əmələ gətirirlər. Xüsusilə dağ-kserofit (Friqana) və dağ- bozgır (Qariqa) bitkilikləri üçün səciyyəvidirlər [7]. Kəklikotuluq fitosenozları sıx örtük əmələ gə- tirmir. Layihə örtüyü 65-70 %, bəzi sahələrdə isə bir qədər artıq- 75-80% təşkil edir. Kəklikotu inki- şaf etdiyi yerlərdə fitosenozun dominantı, yaxud subdominantı kimi mühüm bioloji rol oynayır. Fitosenozlarda növ tərkibi eynilik təşkil etmir, növlərin sayı 24-55 və 30-45 arasında dəyişir. Senoz əmələ gətirici xüsusiyyətə malik olan 15-20 növ bütün kəklikotu senozlarında iştirak edir (Cədvəl 1). Culfa rayonunun Dik daş - Haramı ərazisində kəklikotu-müxtəlif ot formasiyasının tərkib və quruluşu (Drudeyə görə [17]) Cədvəl 1. № Bitkilərin latınca və azərbaycanca adı Bolluğu Təsərrüfat əhəmiyyəti 1. Ephedra procera Fisch et C.A.Mey.-Boylu acılıq Sol Dərman, bəzək 2. Poa bulbosa L.-Soğanaqlı qırtıc. Cop 2 Yem, bəzək 3. Dactylis glomerata L.-Adi çobantoxmağı Cop 1 Yem, bəzək,qida 4. Berberis vulgaris L.-Adi zirinc. Cop 1 Dərman,bəzək, qida 5. Gypsophila bicolor (Freyn et Sint.) Grossh.-İkirəng çoğan Cop 3 Dərman, bəzək 6. Allochrusa versicolor Boiss.-Alabəzək alloxruza Cop 3 Dərman, bəzək 7. Atraphaxis spinosa L.-Tikanlı d.vəqıran Cop 3 Texniki, dərman, boyaq 8. Acantholimon araxanum Bunge -Araz tıs-tısı Cop 2 Dərman, bəzək 9. Astracanta aurea (Willd.) Podlech - Qızılı astracanta. Sol Texniki, dərman, bəzək 10. A. microcephala (Willd.)Podlech -Xırdabaşlıqlı astrakanta Sol Texniki, dərman, bəzək 11. Amygdalus fenzliana (Fritsch) Lipsky -Fenzil badamı Cop 2 Qida, dərman, bəzək 12. Crataegus orientalis Pall. ex Bieb.-Şərq yemişanı Cop 2 Qida, dərman, bəzək 13. Pyrus salicifolia Pall.-Söyüdyarpaq armud Cop 3 Qida, dərman, bəzək 14. Zosima orientalis Hoffm.-Şərq atıl-batılı Sol Dərman, bəzək - 22 - 15. Gundelia. tournefortii L.-Turnefor qundeliyası Cop 1 Qida, dərman, bəzək 16. Phlomis orientalis Mill.- Şərq odotu Cop 2 Dərman, bəzək 17. Satureja hortensis L.-Bağ çöl nanəsi Cop 2 Efiryağlı, dərman, 18. Teucrium polium L.-Ağ məryəmnoxudu Cop 3 Efiryağlı, dərman, bəzək 19. Thymus collinus Bieb.-Təpəlik kəklikotu Cop 2 Efiryağlı, dərman, bəzək 20. Th.kotschyanus Boiss. et Hohen.-Koçi kəklikotu Cop 2 Efiryağlı, dərman, bəzək Tədqiqatımızın əsas məqsədi MR-nın müxtəlif bölgələrində yay otlaqlarında yayılan Th. kotschyanus Boiss. & Hohen. və Th. collinus Bieb. növlərinin efir yağlarının kimyəvi tərkibinin tədqiqidir. Material və metodika Tədqiqаt işləri çöl mаrşrutlаrı, еkspеdisiyа, yаrımstаsiоnаr və kаmеrаl-lаbоrаtоr şərаitlərdə аpаrılmışdır. Tədqiqatın obyekti kimi Thymus L. cinsinə aid olan Th. kotschyanus Boiss. & Hohen. və Th. collinus Bieb. növləri götürülmüşdür. Naxçıvan Muxtar Respublikası Kəngərli və Şərur rayonlarında dəniz səviyyəsindən 1200- 1500 m yüksəkliyində yerləşən yay otlaqlarının bozqır torpaqlarında yayılan koçi kəklikotu (Th. Kotschyanus Boiss. & Hohen.), Culfa və Ordubad rayonlarında dəniz səviyyəsindən 1600-2000 m yüksəkliyində dağlı-çəmənli fitosenozlardan təpəlik kəklikotu (Th. collinus Bieb.) növləri toplanmışdır. Bitkilərdə efir yağı miqdarı, onun vegetasiya dövründən və hava şəraitindən asılı olduğunu nəzərə alaraq, kütləvi çiçəkləmə fazasında, iyun ayının ikinci 10 günlüyündə, günəşli hava şəraitində yığılmış və havalı kölgə yerdə qurudulmuşdur. Tədqiqat zamanı Klevenger aparatından istifadə edərək hidrodistilyasiya metodu ilə efir yağları əldə edilmiş və susuz natrium sulfatla qurudulmuşdur. Efir yağının çıxımı 100 q quru bitki xammalı üçün %-lə hesablanmışdır. Prosesin sonunda efir yağları tünd rəngli ağzı kip bağlanan şüşə qablara yığılaraq +4° C temperaturda saxlanılmışdır [11]. Qaz maye xromatoqrafiyası metodu ilə “Janaco” firmasının xromatoqfarında efir yağlarının kompanentləri identifikasiya edilərək kəmiyyət və keyfiyyət tərkibləri öyrənilmişdir. Efir yağlarının kompanent tərkibinin daha dəqiq müəyyənləşdirilməsi üçün aşağıdakı hərəkətsiz fazalardan istifadə edilmişdir: Apiezon grease L. (30%); P.E.GA-2000 (5%); Silicone D.C. 702 (30%) və Celite 545/80-100. Daha tam ayrılma P.E.C.A. polietilenqlikol adipinat -2000 (5%) hərəkətsiz fazasında aşağıdakı şərtlərlə getmişdir: mis kolonka 0,75m x 3mm; 250°C-də ionlaşdırılmış dedektor; 250°C- lik temperaturlu buxarlandırıcı; helium qaz-daşıyıcısının sürəti 15 ml/dəq.; hidrogenin sürəti 20 ml/dəq.; havanın sürəti 0,41/dəq.; 70°-dən 220°-yə dək 6°/dəq. proqramlaşdırılmış kalonka; aparata verilən efir yağının miqdarı 0,03-0,1 mkl; həssaslığı 1/8-1/16. Efir yağlarının kompanent tərkibi identifikasıyasından alınan nəticələr Dövlət standartlarına uyğun olmuşdur [5, 15]. Nəticə və müzakirələr Tədqiqat zamanı 2015 və 2016-cı illərdə müxtəlif bölgələrdən toplanmış Th. kotschyanus Boiss. ex Hohen. və Th. collinus Bieb. növlərindən alınan efir yağlarının miqdarı müqayisə edilmişdir. Eyni növün efir yağının miqdarı bitkinin yayıldığı bölgənin relyefindən, havanın rütubət və temperaturundan asılı olaraq fərqli olmuşdur. Tədqiqatların nəticələri cədvəl 1-də təqdim olunur. Müхtəlif illərdə, müхtəlif və eyni bölgələrdən toplanmış Th. kotschyanus Boiss. & Hohen. və Th. collinus Bieb. növlərinin efir yağı miqdarı (quru çəki hеsаbı ilə faizlə) Cədvəl 2. Növlər Toplandığı il Toplandığı yer, hündürlüklər (m) Bitki hissəsi Vegetasiya fazası Efir yağı çıxımı Th.Kotschy anus 2015 Şərur- 1300 Yerüstü hissə Kütləvi çiçəkləmə 1,61% Th.Kotschy anus 2015 Kəngərli-1500 Yerüstü hissə Kütləvi çiçəkləmə 1,27% Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|