Elmi-kütləvi nəşr

 
154 
oksidləşmiş formasını NАDF
+
, reduksiya olunmuş formasını 
isə  (iki  elektron  və  hidrogen  ionu  birləşdikdən  sonra) 
NАDFН  adlandırırlar.  NАDF
+
  –də  azot  atomu  beş 
valentlidir (dörd rabitə və bir müsbət yük), NАDFН – da isə 
üç  valentlidir  (üç  rabitə).  NАDF
+
  kofermentlər  adlanan 
sinifə  aiddir.Kofermentlər  fermentlərlə  birgə  canlı 
orqanizmdə  çoxlu  sayda  kimyəvi  reaksiyaları  həyata 
keçirirlər,  amma  fermentlərdən  fərqli  olaraq  reaksiya 
gedişində  dəyişilirlər.  Fotosintezin  işıq  mərhələsində 
çevrilmiş  işıq  enerjisinin  əsas  hissəsi  elektronların  sudan 
NАDF
+
  -ə  keçidi  zamanı  ehtiyata  yığılır.  Əmələ  gələn 
NАDFН  əldə  etdiyi  elektronları  suyun  oksigeni  kimi 
möhkəm saxlaya bilmir və onları  üzvi  birləşmələrin sintezi 
prosesində  xərcləyir.  Çoxlu  miqdar  ehtiyat  enerji  başqa 
yolla, məhz  ATF-də saxlanılır (adenozintrifosfat). O, suyun 
qeyri-üzvi  fosfat  ionundan  (HPO
4
2–
)  və  üzvi  fosfatdan  - 
adenozindifosfatdan  (ADF)  ayrılması  zamanı  aşağıdakı 
tənlik üzrə əmələ gəlir:  
AMF – O – PО
2
OH    +    HOPО
2
OH   
→
                              
AMF – O – PО
2
OPО
2
OH   +  HOH   
 
ATF  –  enerji  ilə  zəngin  birləşmədir  və  onun  əmələ 
gəlməsinə  hər  hansı  bir  mənbədən  enerji  daxil  olmalıdır. 
Əksinə  reaksiyada,  yəni  ATF-nin  ADF  və  fosfata 
parçalanmasında  enerji  çıxır.  Bir  çox  hallarda,  hidrogenin 
fosfatla  əvəz  olunması  ilə  gedən  reaksiyalarda  o,  öz 
enerjisini  digər kimyəvi  birləşmələrə verir. Aşağıda təqdim 
olunan reaksiyada şəkər fosfatlaşaraq şəkərfosfata çevrilir:  
 
AMF–O–PО
2
O–PО
2
OH   +  ROH  
→
                   
AMF–O–PО
2
OH   +   ROPО
2
OH
 
  
  

---

 
155 
Şəkərfosfatda  şəkərdəkindən  çox  enerji  toplanmışdır,  buna 
görə də onun reaksiya qabiliyyəti yüksəkdir.  
     Fotosintezin  işıq  mərhələsində  oksigenlə  О
2
  bərabər 
əmələ gələn ATF və NADFH karbohidratların və digər üzvi 
birləşmələrin karbon-4 oksiddən (СО
2
) sintezi mərhələsində 
istifadə olunur. 
 
Fotosintetik aparatın qurğusu 
 
     İşıq  enerjisi  xüsusi  növ  piqmentlər  vasitəsi  ilə  udulur. 
Fotosintezi  həyata  keçirən  bütün  bitkilərdə  yaşıl  xlorofil 
piqmentinin  müxtəlif  formaları  və  ehtimal  ki,  sarı  çalara 
boyanmış  karotinoidlər  vardır  {136,137}.  Ali  bitkilərdə 
xlorofil  a  (С
55
Н
72
О
5
N
4
Mg)  və  xlorofil  b  (C
55
H
70
O
6
N
4
Mg), 
həmçinin  dörd  növ  əsas  karotinoid:  β-karotin  (С
40
Н
56
), 
lyütein  (С
40
Н
55
О
2
),  violaksantin  və  neoksantin  vardır. 
Piqmentlərin  bu  cür  müxtəlifliyi  görünən  işığın  geniş 
spektrdə  udulmasını  təmin  edir,  hansı  ki,  onlardan  hər  biri 
spektrin  öz  sahəsinə  “köklənmişdir”.  Bəzi  yosunlarda 
piqmentlər  dəsti  təxminən  bu  qaydada  olsa  da,  lakin 
əksəriyyətində 
olan 
piqmentlər 
özlərinin 
kimyəvi 
təbiətlərinə görə yuxarıda göstərilənlərdən fərqlənirlər. 
     Fotosintezin mahiyyətinin nədən ibarət olmasını dərindən 
bilmək  üçün  xlorofilin  kimyəvi  tərkibinin  və  fəza 
strukturunun öyrənilməsi çox vacib şərtlərdən biridir. 
 
Xlorofil 
     Xlorofil  (yunan  sözü  olub 
χλωρός  –  “yaşıl”,  və 
φύλλον – “yarpaq” deməkdir) – bitkilərə yaşıl rəng verən 
piqmentdir.  Onun  iştirakı  olmadan  fotosintez  baş  verə 
bilməz.  Kimyəvi  quruluşuna  görə  o  da  hem  kimi  müxtəlif 
tetrapirroll həlqələri ilə maqnezium (Mg) elementinin əmələ 
gətirdikləri  kompleks  birləşmədir  {124,131,134}.  Xlorofil 
porfirin  quruluşuna  malik  olub  hemin  quruluşuna  çox 

---

 
156 
yaxındır.  İlk  dəfə  olaraq  bütün  canlılar  üçün  bir  nömrəli 
həyati  əhəmiyyət  kəsb  edən  bu  ecazkar  maddənin  kimyəvi 
quruluşunu 1912-ci ildə məşhur alman alimi Rixard Martin 
Vilştetter  aça  bilmişdir  {131}.  Məhz  bu  kəşfinə  görə  o, 
1915-ci  ildə  Nobel  mükafatına  layiq  görülmüşdür. Yalnız 
sonralar,  1960-cı  ildə  xlorofili  laboratoriyada  mürəkkəb 
sintez əməliyyatları ilə amerikan biokimyaçı Robert Berns 
Vudvord ala bildi. O da dünya şöhrətli bu nəaliyyətinə görə 
1965-ci ildə Nobel mükafatı aldı {137}.  
 
 
 
Şəkil 16. Xlorofil 
c1
 və 
c2
-nin kimyəvi  quruluşları 
 

---

 
157 
 
Kimyəvi quruluşu 
     Xlorofillərə  iki  karboksil  funksional  əvəzləyicisi  olan 
(sərbəst  və  ya  efirləşmiş)  porfirinin  (və  ya  protoporfirinin) 
törəmələri kimi baxmaq olar {130}. Belə ki, xlorofil a С
10
-a 
birləşmiş karboksimetil qrupunu və С
7
-yə birləşmiş propion 
turşusunun  fitol  efirini  daşıyır.  Maqnezium  mərkəzi  atomu 
zəif turş mühitdə feofitinin alınması ilə kompleksdən çıxır.                                                                   
     Bütün  bu  birləşmələr  rənglidirlər  və  güclü  flüoresensiya 
edirlər.  Onlar  piqmentlərin  vəsfi  və  miqdari  təyini  üçün 
gərək  olan  xarakter  spektr  udulmalarına  malikdirlər.  Bu 
məqsədlə  də  tez-tez  bu  birləşmələrin  HCl-da  həll  olmaları 
barədə  rəqəmlər,  o  cümlədən  efirlənmiş  spirtlərin  olub-
olmamasını təyin etmək üçün istifadə edirlər. Nazik təbəqəli 
xromatoqrafiya üsulu ilə yaş ekstraktlarda xlorofilləri tez bir 
zamanda  təyin  etmək  mümkündür.  Xlorofillər  işıqda  qeyri-
stabildirlər;  onlar  metanol  və  ya  etanol  məhlullarında  açıq 
havada allomer xlorofillərədək oksidləşə bilirlər. 
     Xlorofillər zülallar ilə in vivo kompleks əmələ gətirirlər. 
Onların kompleks tərkibində udulma spektrləri  əhəmiyyətli 
dərəcədə  sərbəst  xlorofillərin  üzvi  məhlullarındakı  udulma 
spektrlərindən fərqlənirlər {136}. 
     Xlorofilləri  kristallar  şəklində  almaq  olar.  Suyun  və  ya 
Ca
2+ 
ionunun üzvi həlledicilərdəki məhluluna əlavə etməklə 
kristallaşma prosesini aparmaq olar. 
 
 

---