Elmi-kütləvi nəşr

 
158 
    
Xlorofil a 
Xlorofil b 
Xlorofil c1 
Xlorofil c2 
Xlorofil d 
Formullar 
C
55
H
72
O
5
N
4
Mg 
C
55
H
70
O
6
N
4
Mg 
C
35
H
30
O
5
N
4
Mg 
C
35
H
28
O
5
N
4
Mg 
C
54
H
70
O
6
N
4
Mg 
C(3) qrup 
-CH=CH
2
 
-CH=CH
2
 
-CH=CH
2
 
-CH=CH
2
 
-CHO 
C(7) qrup 
-CH
3
 
-CHO 
-CH
3
 
-CH
3
 
-CH
3
 
C(8) qrup 
-CH
2
CH
3
 
-CH
2
CH
3
 
-CH
2
CH
3
 
-CH=CH
2
 
-CH
2
CH
3
 
C(17) qrup 
-CH
2
CH
2
COO-
Phytyl 
-CH
2
CH
2
COO-
Phytyl 
-CH=CHCOOH 
-CH=CHCOOH 
-CH
2
CH
2
COO-
Phytyl 
C(17)-C(18) 
Birqat rabitə 
Birqat rabitə 
Ikiqat rabitə 
Ikiqat rabitə 
Birqat rabitə 
Yayılması 
Hər yerdə 
Əsasənyerüstü 
bitkilərdə 
Bəzi yosunlada 
Bəzi yosunlada 
Sianobakteriya-
larda 
 
Xlorofil a –nın, xlorofil b –nin, xlorofil c1 –in, xlorofil c2 –nin və xlorofil d – nin kimyəvi xarakteristikaları və təbiətdə 
yayılmaları. 

---

 
159 
 
 
 
 
 
 
  
Xlorofil a (
yaşıl
)  və b-nin(
qırmızı
)                                      
optiki udulma spektrləri 
Şəkil 17. 
 
Bütün  bu  piqmentlər,  həm  də  yaşıl  hüceyrələrin  bütün 
fotosintetik aparatı membranla əhatə olunmuş, xloroplastlar 
adlanan xüsusi orqanellərdə cəmlənmişdir.   
Bitki  hüceyrələrinin  yaşıl  rəngi  yalnız  xloroplastlardan 
asılıdır;  hüceyrələrin  başqa  elementlərində  yaşıl  piqmentlər 
yoxdur.  Xloroplastların  ölçü  və  formaları  geniş  intervalda 
dəyişir. Tipik xloroplast – ölçüləri eninə 1 mkm və uzununa 
4  mkm,  forması  isə  azacıq  əyilmiş  xiyarı  xatırladır.  Yaşıl 
bitkilərin  iri  hüceyrələrində,  məsələn,  əksər  yerüstü 
bitkilərin  yarpaq  hüceyrələrində  çoxlu  xloroplastlar  vardır, 
lakin  kiçik  birhüceyrəli  yosunlar,  məsələn,  Chlorella 
pyrenoidosa  hüceyrənin  böyük  hissəsini  əhatə  edən  yalnız 
bir xloroplastdan ibarətdir {134}. 

---

 
160 
      Xloroplastların  həddindən  artıq  mürəkkəb  quruluşları 
barədə tanışlıq elektron mikroskopu vasitəsi ilə mümkündür. 
Bu  cihaz  adi  mikroskopla  görünə  bilinməyən  çox  kiçik 
hissəcikləri  belə  göstərə  bilir.  Elektron  mikroskopunun 
köməyi  ilə  xloroplastlarda  tilakoidlər  adlanan  çox  kiçik 
membran quruluşları aşkar edildi. Bu yastı torbacıqlar olub, 
qırağından bir-biri ilə qapanmış çox nazik kökəyə bənzəyir. 
Torbacıqların  içində  tilakoidlər  zolağı  –  məkan  vardır, 
tilakoidlərin  özü  həll  olmuş  zülallarla  xloroplastın  daxili 
məkanını dolduran  gelşəkilli kütləsinə  yüklənmişdir. Bütün 
tilakoid  membranları  təxminən  bərabər  şəkildə  paylanmış 
zülallardan  və  lipidlərdən  ibarətdir.  Piqmentlər  məhz 
bunlarda  toplanmışdır  və  işıq  mərhələsi  burada  gedir. 
Qaranlıq mərhələ isə torbacıqlarda gedir.  
 
 
Şəkil 18. Bitki yarpağı kəsiyinin elektron mikroskopundan 
görünüşü 
 
 
 

---

 
161 
Fotosistemlər 
    Xloroplastların tilakoid membranlarına yüklənmiş xlorofil 
və  karotinoidlər  hər  biri  təxminən  250  molekul  piqment 
daşıyan  funksional  birliklərə  -  fotosistemlərə  toplanmışlar. 
Fotosistem  qurğusu  belədir  ki,  bütün  işığı  udmağa  həssas 
olan  molekullardan  yalnız  biri  xlorofil  a  onun  enerjisini 
fotokimyəvi reaksiyalarda istifadə edə bilər. O, fotosistemin 
reaksiya  mərkəzi  sayılır.  Qalan  piqment  molekulları  işığı 
udaraq,  bu  enerjini  reaksiya  mərkəzinə  ötürürlər;  bu  işığı 
toplayan molekullar antenna adlanırlar.  
     İki  tip  fotosistem  mövcuddur  {138-142}.  I  tip 
fotosistemdə  reaksiya  mərkəzini  təşkil  edən  xlorofil  a 
spesifik  molekulu  işığın  dalğa  uzunluğu  700  nm-ə  bərabər 
(P
700
 kimi göstərilir; P – piqment) və II tip fotosistemdə isə 
680 nm (P
680
) diapazonunda optimum udulmaya malikdir. I 
tip  fotosistem  ayrıca  işləyə  bilsə  də  belə,  adətən  hər  iki 
fotosistem işıqda fasiləsiz və sinxron işləyirlər.  
 
İşıq enerjisinin çevrilmələri  
 
    Bu  məsələnin  baxılmasına  işıq  enerjisinin  P
680
  reaksiya 
mərkəzində  sərf  olunması  ilə  gedən  II  tip  fotosistemdən 
başlamaq  lazımdır.  Bu  fotosistemə  işıq  daxil  olanda,  onun 
enerjisi  P
680
  molekulunu  həyəcanlandırır  və  bu  molekula 
məxsus  olan  iki  ədəd  enerji  qazanmış  –  həyəcanlanmış 
elektronlar  aralanaraq  Q  hərfi  ilə  işarə  olunan  akseptor 
molekuluna  (yəqin  ki,  xinon)  keçirlər.  Bu  vəziyyəti  belə 
təsəvvür  etmək  olar:  elektronlar  sanki  aşağıdan  yuxarı 
tullanırlar,  akseptor  isə  onları  bir  az  yuxarıda  tutur.  Əgər 
akseptor  olmasaydı,  elektronlar  öz  əvvəlki  vəziyyətlərinə 
(reaksiya  mərkəzinə)  qayıdardılar  və  aşağı  hərəkət  zamanı 
ayrılan enerji işıq enerjisinə çevrilərdi, yəni fluoresensiyaya 
sərf  olunardı.  Bu  baxımdan,  elektronların  akseptoruna 
fluoresensiyanı  söndürən  kimi  baxmaq  lazımdır  (onun  Q 

---