Elmi-kütləvi nəşr

 
148 
çəkisinin  artımını  ölçdü,  udulan  karbon  qazının  və  çıxan 
oksigenin  həcmini  təyin  etdi.  Sossyur  təsdiqlədi  ki,  bitkidə 
olan üzvi birləşmələrin tərkibindəki karbonun hamısı karbon 
qazından əmələ gəlir. Eyni zamanda o, aşkar etdi ki, bitkinin 
quru  maddələrinin  artımı  udulan  karbon  qazının  çəkisi  ilə 
çıxan oksigenin çəkisi arasındakı fərqdən çoxdur. Torpağın 
dibçəkdəki  çəkisi  ciddi  şəkildə  dəyişməmişdir,  çəkinin 
yeganə mümkün artım mənbəyi suyun olmasını hesab etmək 
olardı.  Fotosintezdə  suyun  reagent  kimi  iştirak  etməsi  ilk 
dəfə belə göstərildi.  
     Kimyəvi  enerji  haqqında  təsəvvürlərin  hələ  yaranmadığı 
ana qədər fotosintezin enerji çevrilmələri proseslərindən biri 
olması  kimi  əhəmiyyətini  qiymətləndirmək  mümkün 
deyildi.  1845-ci  ildə  R.Mayer  belə  bir  nəticəyə  gəldi  ki, 
fotosintezdə işıq enerjisi onun məhsullarında ehtiyatda olan 
kimyəvi potensial enerjiyə keçir. 
 
Fotosintezin rolu 
 
     Fotosintezin  kimyəvi  reaksiyalarının  yekun  nəticəsi 
olaraq  onun  məhsullarının  hər  biri  üçün  ayrıca  kimyəvi 
tənliyini yazmaq olar: 
 
İşıq  +  6СО
2
     +   6Н
2
О    →    6О
2
     +   C
6 
H
12 
O
6 
 
     Tənlik göstərir ki, işıq enerjisi hesabına yaşıl bitkidə altı 
molekul  sudan  və  altı  molekul  karbon-4  oksiddən  bir 
molekul  qlükoza  və  altı  molekul  oksigen  əmələ  gəlir. 
Qlükoza  bitkilər  tərəfindən  sintez  olunan  çoxlu  sayda 
karbohidratlardan  biridir.  Aşağıda  molekulunda  n  atom 
sayda karbonu olan karbohidratın əmələ  gəlməsinin  ümumi 
tənliyi verilmişdir: 
 
İşıq  +  n СО
2
     +   n Н
2
О    →    n О
2
     +   (CН
2
О)
n
 

---

 
149 
 
Digər  üzvi  birləşmələrin  əmələgəlmə  yazılış  tənlikləri  bu 
cür sadə deyildir. Aminoturşuların sintezi üçün əlavə qeyri-
üzvi  maddələr  tələb  olunur,  məsələn,  sisteinin  əmələ 
gəlməsi zamanı kimi: 
 
İşıq + 3СО
2
 + 2Н
2
О + H
2
SO
4
 + HNO
3 
→
 
C
3
H
7
NO
2
S  + 3О
2 
 
Əgər  başqa  kimyəvi  reaksiyalara,  məhz  yanmaya  nəzər 
yetirsək,  işığın  fotosintez  prosesində  reagent  kimi  rolunu 
asan isbat etmək olar. Qlükoza ağacın əsas komponenti olan 
selülozanın  tərkib  hissələrindən  ən  başlıcasıdır.  Onun 
yanması aşağıdakı tənliklə yazılır: 
 
C
6 
H
12 
O
6
 + 3О
2
 → 6СО
2
 + 6Н
2
О + 
İstilik
 + enerjinin başqa formaları 
 
Əgər hesab etsək ki,  istilik  əvəzinə işıq enerjisi çıxır, onda 
bu  tənlik  qlükozanın  fotosintez  tənliyinin  dönərliyini 
xarakterizə  edir.  Enerjinin  saxlanması  qanununa  görə,  əgər 
yanma  zamanı  enerji  çıxırsa,  onda  dönər  reaksiya  zamanı, 
yəni  fotosintezdə  o  udulmalıdır.  Yanmanın  bioloji  analoqu 
olan  tənəffüs  də  bioloji  olmayan  yuxarıdakı  tənlik  kimi 
yazılır. Yaşıl bitkilərdən başqa, bütün canlı hüceyrələr üçün 
enerji  mənbəyi  biokimyəvi  reaksiyalardır.  Tənəffüs  – 
fotosintez  zamanı  ehtiyata  toplanmış  enerjinin  çıxmasının 
biokimyəvi  prosesidir,  halbuki  bu  iki  proseslər  arasında 
uzun  qida  zənciri  ola  bilər.  İstənilən  həyatfəaliyyəti  üçün 
enerjinin  fasiləsiz  axını  gərəkdir.  Fotosintez  prosesində  də 
istifadə  olunan  işıq  enerjisi  üzvi  maddələrin  kimyəvi 
potensial  enerjisinə  çevrilir  və  oksigenin  alınması  üçün 
istifadə  olunur.  Bu  –  bütün  canlılar  üçün  yeganə  enerji 
mənbəyidir. Canlı hüceyrələr sonra oksigenin iştirakı ilə bu 
üzvi maddələri oksidləşdirirlər (“yandırırlar”) və oksigenin 
karbonla, hidrogenlə, azotla və kükürdlə birləşməsi  zamanı 

---

 
150 
ayrılan  enerjinin  bir  hissəsi  orqanizmin  həyatfəaliyyətinin 
müxtəlif proseslərinə, belə ki, mexaniki, zehni hərəkətlərinə, 
qızdırılmasına  və  ya  böyüməsinə  sərf  olunur.  Göstərilən 
elementlərlə oksigen birləşərək onların oksidlərini – karbon-
4 oksid, su, nitrat, sulfatlar əmələ gətirir və beləliklə də, tsikl 
başa çatır {127}. 
      Nə  üçün  Yer  üzərində  yeganə  enerji  mənbəyi  olan 
fotosintezə xidmət edən sərbəst oksigen bütün canlılara belə 
lazımdır?  Əsas  səbəblərindən  biri  onun  yüksək  reaksiya 
qabiliyyətinə  malik  olmasıdır.  Kitabın  oksigen  bölməsində 
göstərildiyi  kimi,  neytral  oksigen  atomunun  xarici  elektron 
təbəqəsində stabil elektron təbəqəsinə lazım olduğundan iki 
elektron azlıq təşkil edir. Buna görə də oksigen atomlarında 
başqa atomlarla birləşərək əlavə olaraq iki elektronu özünə 
acgözlüklə  birləşdirmək  meyli  özünü  göstərir.  Oksigen 
atomu  iki  müxtəlif  atomlarla  iki  birqat  əlaqələr  və  ya  hər 
hansı  bir  başqa  atomla  aralarında  bir  ikiqat  əlaqə  yarada 
bilər.  Belə  əlaqələrin  hər  birində  əlaqənin  yaranması  üçün 
elektronun  birini  oksigen  atomu,  digər  bir  elektronu  isə 
başqa  atom  sərf  edir.  Məsələn,  su  (Н
2
О)  molekulunun 
yaranmasında hidrogen atomlarından hər biri özünün yeganə 
bir  elektronunu  oksigenə  göndərərək  onu  arzu  etdiyi  iki 
elektronla  təmin  edirlər.  СО
2
  molekulunda  iki  oksigen 
atomlarından  hər  biri  dörd  əlaqə  yaratmağa  qadir  olan  bir 
atom karbon ilə birləşərək iki ikiqat rabitə yaradır. Beləliklə, 
Н
2
О  və  СО
2
  molekullarında  oksigen  atomunda  stabil 
konfiqurasiyaya  tələb  olunan  qədər  elektron  vardır.  Lakin, 
əgər  iki  oksigen  atomu  bir-biri  ilə  birləşərsə,  onda  bu 
atomların  elektron  orbitalları  yalnız  bir  rabitənin 
yaranmasına  imkan  verir.  Elektrona  tələbat  beləliklə,  tam 
yox,  yarıya  qədər  ödənilir.  Buna  görə  də  СО
2
  və    Н
2
О 
molekulları ilə müqayisədə О
2
 molekulu az stabil olub, çox 
reaksiyaya həssasdır.  

---