problemlərin üstündən pərdəni götürməyə qadir deyil».^’ Sonra
əl-Qəzali təlimçilərin fikirlərini öyrənir. «Təlimçiləri də
öyrənəndən sonra onlan da kənara atdım».^® «Bu elmləri
tamamlayandan sonra mən öz diqqətimi sufilərin yoluna
yönəltdim» və «sufilərin nəzəriyyəsi mənim üçün onun
praktikasından daha asan oldu».^' «Mənə aydın oldu ki, axirət
həyatında xoşbəxtliyə yalnız o adam ümid edə bilər ki, o mömin
həyat tərzi keçirir və maddi dünyanın şimikdirici cazibəsindən
kənara çəkilir...».^^
İlahiyyatı, batiniliyi, fəlsəfəni, məntiqi əvvəlcə mükəmməl
öyrənib sonra onlann hamısını atan əl-Qəzali, özünün dediyi
kimi, axırıncı ümidini sufizmə bağlayır. O, belə bir fikri əsas-
landınrdı ki, Allahı insan təfəkkürü vasitəsilə dərk etmək olmaz,
çünki Allah insan zəkasından kənarda mövcud olan ali
Həqiqətdir. Allaha yalnız inam və sufi məhəbbəti ilə qovuşmaq
olar. O, yazırdı: «...İnsanın digər yaradılanlardan üstün olmasını
saxlayan şərəf, fəzilət və Allahü Tealanı mərifətlə anlamaq
istedadıdır. Dünyadakı zinət, kamal və şərəfi bu mərifət
sayəsində olduğu kimi. Axirət üçün azuqəsi də həmin mərifətə
bağlıdır. Ən yüksək mərtəbə olan bu mərifətə digər bədən üzvləri
ilə deyil, ancaq qəlb ilə sahib ola bilir. Allahı tanıyan, Allaha
yaxınlaşan, Allah üçün çalışan, Allaha doğru can atan və nəhayət
Allah tərəfdə olanlan kəşf edən yenə həmin qəlbdir. Başqa üzvlər
qəlbə tabe və onun xidmətindədir. Onlar qəlbin işlətdiyi alət və
vasitələrdir».'^^
Əl-Qəzalinin dünyagörüşü təkcə orta əsr müsəlman fikrinin
deyil, həm də orta əsr Avropa fəlsəfəsinin inkişafına böyük təsir
göstərmişdi.
Dostları ilə paylaş: 
