Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| struktur
adlanır. Struktur (lat. «struktura» - quruluş, nizam, əlaqə) obyektin bütövlüyünü təmin edən dayanıqlı əlaqələrin məcmuudur. Başqa sözlə, struktur - sistemin elementləri arasında qarşılıqlı əlaqə vasitəsidir, yəni sistemin elementləri arasındakı münasibətlərin cəmi, həmin elementlərin təşkil edilməsi, qaydaya salınmasıdır. «Sistem» anlayışı da «element» kateqoriyası kimi hələ antik dövrdə fəlsəfi təlimlərdə təlim idi. «Sistem» sözünün yunanca olan mənası «bütöv» sözünə uyğun gəlir. Elmin əvvəlki tarixində «sistem» və «bütöv» həmişə sinonim kimi işlədildiyinə görə bu sözlərin mənşəyini ciddi şəkildə ayırmaq da çətindir. Bu cəhətdən Leybnisin «Monadologiya» əsəri maraq doğurur. Burada monadalann bütöv sistem şəklində qarşılıqlı təsirindən danışılır. Didronun molekullar haqqındakı təlimində az da olsa «sistemli münasibət»dən bəhs edilir. Didroya görə molekullann xassələri bir-birinə münasibətdə faktiki olaraq müstəqildirlər. Holbaxm «Təbiətin sistemi» əsərində «sistemli münasibət»ə meyl açıq şəkildə özünü göstərir. Alman klassik fəlsəfəsində «sistemli münasibət» daha geniş şərh edilir. Hegelə görə «sistemli münasibət» fəlsəfədə ən əsas olmasa da əsaslardan biridir. Qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin məhdud çoxluğu sistemi yaradır. Yuxarıda göstərildiyi kimi, bir çox müəlliflər indi də bütövlüyü sistemin əlamətləri sırasına daxil edirlər. Lakin hər bir sistem bütövdürmü? Belə bir fikir geniş yayılıbdır ki, bütün birləşmələr, o cümlədən qeyri-mütəşəkkil birləşmələr (cəmlənmiş bütövlər) - sistemdirlər.
Əlbəttə, sistem - hissələrin əlaqəsi, təşkil olunması, nizamlanması ilə xarakterizə olunan bütöv ilə müqayisə oluna bilər. Ona görə də hər bir bütöv sistem kimi götürülə bilər. Lakin bütövü hissələrin qarşılıqlı əlaqəsi kimi tədqiq edərkən hissələrin spesifikası (xüsusiyyətləri) diqqət mərkəzində olmalıdır, çünki bu imkan verir ki, hissələrin hər birində ayrılıqda olmayan inteqrativ xassə ümumidə üzə çıxarılsın. Obyekti sistem kimi öyrənən tədqiqatçı - element və strukturun spesifikasından yayınır. Sistem öz komponentlərinə fəal təsir göstərir, öz təbiətinə uyğun olaraq onları dəyişdirir. Nəticədə başlanğıc komponentlər böyük dəyişikliklərə məruz qalır, sistemə daxil olana qədər malik olduğu bəzi xüsusiyyətlərini itirir, yeni xassələr qazanır, qalan xassələr də dəyişməyə başlayır. Sistem yaranan vaxt çox hallarda əvvəllər olmayan yeni komponentlər yaranır. Sistem elementlərin əlaqəsi, onlann strukturu olmasa mövcud olmur. Lakin struktur da elementsiz yaşamır. Bununla yanaşı struktur və elementlərin qarşılıqlı asılılığı onlann nisbi müstəqilliyini istisna etmir.' Sistemin qarşılıqlı əlaqədə olan elementləri müəyyən funksiy- alan həyata keçirir. Bu da bütün sistemin fəaliyyət göstərməsinə gətirib çıxanr. Beləliklə, sistem onun funksiyalan tərəfindən də izah edilə bilər. Struktur sistemin sabitliyini, funksiya isə onun dəyişgənliyini ifadə edir. Deməli, sistem - struktur və funksiyanın ziddiyyətli vəhdətidir. Funksiyada olmaq elementlərin, onlann daxili əlaqəsi ilə şərtlənir.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|