Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4.11.
Zərurət, təsadüf və qaçılmazlıq Səbəb və nəticə arasındakı münasibət iki formada çıxış edə bilər: zəruri və təsadüfi.
mövcud şəraitdə mütləq baş verəcək şeyə deyilir.
belə xarakterizə etmək olar: təsadüf o şeydir ki, gerçəklikdə baş verə də bilər, verməyə də bilər. Zərurətin ali təzahür formasına qaçılmazlıq (labüdlük) deyilir. D.Yum göstərirdi ki, oxşar hadisələrin daim birləşməsini müşahidə edən adamlar, onlann gələcəkdə də birləşməsini gözləməyə məcburdurlar. Zərurət ideyası elə həmin gözləmə məcburiyyəti deməkdir. Oxşar hadisələrin oxşar səbəblərdən sonra gələcəklərini gözləyərək biz fikirləşməyə başlayınq ki, səbəb müəyyən hadisəni baş verməyə məcbur edir. Lakin Yum soruşur ki, burada zərurət haqqında danışa bilərikmi? Yox, danışa bilmərik, çünki biz yalnız bir şeyin başqa şeydən sonra gəldiyini görürük. Biz gözləyə bilmərik, zərurəti nə görə, nə də ümumiyyətlə hiss edə bilərik. Ənənəvi olaraq belə hesab edilirdi ki, bütün zəruri olan şeylər varlığın, əşyanın, onlann daxili səbəbləri ilə bağlıdır. Zərurət predmet və hadisələrin daxili tərəfinin bir aspektini ifadə edir; təsadüf isə, əksinə, müxtəlif varlıq növlərinin xarici xassə və əlamətlərini ifadə edir. Lakin müasir tədqiqatçıların çoxu müəyyən ediblər ki, zərurət yalnız daxili deyil, həm də xarici əlaqələr üçün də xarakterikdir, təsadüf yalnız xarici deyil, həm də daxili səbəblərlə şərtlənir. Ona görə ki, xarici - yalnız kənardan gətirilən şey deyil. Xarici - tədqiq edilən daxilin üzdə olan tərəfidir. Əgər hər şey səbəblə şərtlənirsə və səbəb-nəticə əlaqəsi zəruri xarakter daşıyırsa, buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, təsadüf üçün ümumiyyətlə yer qalmır. Mexaniki determinizm məhz belə hesab edir və zərurəti səbəbiyyət ilə eyniləşdirir. Mexaniki determinizmin tərəfdarlan təsadüfi səbəbi məlum olmayan hadisə hesab edirlər. Əgər səbəb dərk edilirsə, o zərurətə çevrilir. Beləliklə, təsadüf təmiz subyektiv kateqoriya olur; zərurət mütləq mənada başa düşülür və bütün baş verənlərin öncədən müəyyən edilməsi ideyası - fatalizm ilə ifadə edilir.
Dialektik materializmə görə həm zərurət, həm də təsadüf obyektiv xarakter daşıyır və səbəblə şərtlənirlər. Obyektiv əlaqələrin bu iki növü səbəbin xarakterinə görə fərqlənirlər. Zərurət və təsadüf bir-biri ilə qırılmaz bağlarla əlaqədədir və müəyyən şəraitdə bir-birinə keçirlər - zərurət təsadüfə, təsadüf zərurətə çevrilir. F.Engels təsadüfi zərurətin təzahür forması adlandırırdı. Zərurət bilavasitə hissi qavrayışla qəbul edilmir, çoxlu təsadüfi xassə və əlaqələrdən keçərək özünə yol açır. Elm yalnız zərurəti açaraq qanunauyğun əlaqə və münasibətləri dərk etməyə başlayır, uyğun qanunları formalaşdırır. Zərurəti açmadan təbiət və cəmiyyətdəki qanunauyğunluqları dərk etmək mümkün deyil. Marksist fəlsəfəyə görə zərurət kateqoriyası qaçılmaz (labüd) olaraq başqa cür yox, məhz bu şəkildə baş verməli olan bu və ya başqa hadisənin mütləq meydana gəlməsini və inkişafını şərtləndirən əlaqəni əks etdirir. Lakin təsadüf kimi o da təmiz şəkildə mövcud olmur: təsadüf zərurətin əsasında baş verir. Ona görə də təmiz şəkildə zərurəti qəbul etmək onu ideallaşdırmaqdır, bir sıra təsadüfi faktlardan təcrid olunmaqdır. Belə ideallaşdırma, dinamik qanunauyğunluqlarda (sərt deter- minasiya qanunauyğunluqlarında) baş verən zərurəti əks etdirən mexanikada və klassik fizikada asanlıqla həyata keçirilsə də, yalnız çoxlu təsadüfi hadisələrin ümumiləşdirilməsi əsasında üzə çıxarıldığı mürəkkəb, xüsusən sosial hadisələrin dərk edilməsində həyata keçirilə bilməz. Məsələn, demoqrafiya və miqrasiya proseslərində, hər bir ayrı hadisə bütövə münasibətdə təsadüf hesab edilir. Lakin bir yerdə götürüləndə bu proseslər sabit, təkrar olunan zəruri meyllər (tendensiyalar) kimi çıxış edirlər. Bəzi filosoflar çox hallarda zərurəti qanun və yaxud qanunauyğunluq ilə eyniləşdirirlər. Bu halda xarici asılılıq zərurət sahəsindən kənar edilir, zərurətə yalnız daxili faktor kimi baxılır; təsadüf isə qanun çərçivəsinə girməyən xarici hadisələr hesab edilir. Klassik fizika fundamental prosesləri determinasiya olunan və dönmək qabiliyyəti olan proseslər kimi tədqiq edirdi. Tə- 61 sadüf və yaxud zərurət ilə əlaqədə olan proseslər ümumi qaydadan təəssüf doğuran istisna hesab edilirdi. Lakin son onilliklərdə təbiətşünaslıqda əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi. Nəticə etibari ilə biz indi daha dərindən anlayınq ki, elementar hissəciklərdən başlamış kosmologiyaya qədər bütün səviyyələrdə təsadüf və zərurət mühüm rol oynayır və bunun əhəmiyyəti biliklərimiz genişləndikcə daha da artır. Bu kateqoriyalara indi istisna kimi yox, ümumi qayda kimi baxılır. Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|