Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Devid Yum
(1711-1776) yazırdı ki, təsir səbəbdən köklü surətdə fərqlənir və ondan sonra gəlir; buna görə də heç vaxt səbəbdə tapıla bilməz. Hegel isə tamamilə əks 57 mövqedə dururdu. O, deyəndə ki, «səbəb və nəticə eynidİD>, ona əsaslanırdı ki, təsirdə səbəbdə olmayan şeydən başqa heç nə yoxdur və əksinə, səbəbdə təsirdə olmayan şeydən başqa heç nə yoxdur.
Alman filosofu F,Nitsşe
(1844-1900) səbəbin mövcudluğunu ümumiyyətlə inkar edirdi. Onun fikrincə mifoloji başlanğıc əvvəldən irrasionaldır (ağlasığmazdır) və düşüncə vasitəsilə əldə edilən ahəngdarlığa ziddir. Avstriya fiziki və filosofu
(1882-1936) hesab edirdi ki, səbəbiyyət ontoloji (varlıq) kateqoriyası deyil, məntiqi kateqoriyadır. İngilis filosoflı B.Rassel (1872-1970) deyirdi ki, əşyalara aid edilən səbəbiyyət asılılığı kerçəklikdə şeylərin özündə mövcud deyil, bu keçmişin qalığıdır. Filosoflar arasında artıq xeyli vaxtdır belə bir fikir yaranıb ki, bir tərəfdən səbəb ilə nəticə, başqa tərəfdən təməl (əsas) ilə nəticə arasında fərq var. Səbəb və nəticə anlayışı faktual və empirik, təməl və nəticə isə konseptual və məntiqi hesab edilir. Marksist fəlsəfəyə görə maddi birləşmələrin meydana gəlməsi və inkişafının səbəbi onlann öz daxilindədir və onlan təşkil edən elementlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranır. Səbəb bir cismin başqa cismə birtərəfli təsiridir. Yalnız o hadisə (proses) başqa hadisənin səbəbi adlanır ki, birinci ikincini doğursun. Bir çox filosoflar, xüsusən materialistlər hesab edirlər ki, hər bir obyekt (əşya, xassə, münasibət) başqa obyektlərlə determinə olunurlar, yəni şərtlənirlər. Ona görə də ayn obyektin səbəbi üçün onun çoxsaylı əlaqələrindən zəruri olaraq təcrid olunmaq və elə əlaqəni seçmək lazımdır ki, onun bir tərəfi (səbəb) zəruri olaraq başqa tərəfini doğurur (nəticə və yaxud təsir). Səbəb potensial olaraq nəticədən əvvəl gəlir, lakin az və ya çox sürən elə mərhələ olur ki, səbəb və nəticə bir yerdə mövcud olur və qarşılıqlı təsir göstərir. Fəqət, qarşılıqlı təsir göstərən iki tərəfin
hansının səbəb,
hansının nəticə
olduğunu müəyyənləşdirmək həmişə mümkün olmur. Nəticənin meydana gəlməsi müəyyən hadisəni onun səbəbi edir. Nəticə başlanğıc nöqtəsi olur və idrak buradan başlayaraq səbəbi müəyyənləşdirməyə doğru hərəkət edir. Məsələn, xəstəliyin əlamətləri ilə onun səbəbi, elementar hissəciklərin izi ilə
onlann yaranma səbəbləri müəyyən edilir. Təzahür mahiyyət ilə şərtləndiyi kimi, nəticə də öz səbəbi ilə şərtlənir. Səbəb-nəticə əlaqəsinin tədqiqi səbəbin daim təsir göstərdiyini aşkarlayır. Əgər səbəb varsa, deməli müəyyən nəticə də var. Belə dinamiklik, istisnalann olmaması idrakı zərurət kateqoriyasına gətirib çıxarır; zərurət isə əvvəlcə səbəb-nəticə əlaqəsinin ayrılmaz xassəsi kimi başa düşülür. Səbəb və nəticənin təhlili göstərir ki, onlar arasındakı əlaqə zəruri və yaxud təsadüfi xarakter daşıya bilər. Səbəb-nəticə münasibətlərinin zəruriliyini qəbul edən təlimə
deyilir. Bir çox determinizm növləri var. Təcrübi-empirik və yaxud mexaniki determinizm fizika, kimya, biologiya və başqa təbiət elmləri tərəfindən öyrənilir. Empirik determinizmə görə bütün əşya və hadisələrin yaranma səbəbi var; səbəb hissi təcrübədən kənarda mövcud ola bilməz və təbiətin özündə olur; fövqəltəbii qüvvə yoxdur; imkan, təsadüf, möcüzə, müstəqil iradə (volya) inkar edilir; ilk səbəb və mütləq başlanğıc qəbul edilmir; səbəb- nəticə əlaqəsinin obyektiv zərurəti etiraf edilir. Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|