Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- •- Дж.Мсрфи. Сила вашего подсознания. Ростов-на-Дону, «Феникс», 1997. с.38. 269
- ” Дж.Мерфи. Cıtna вашего подсознания. Ростов-на-Дону, «Феникс», 1997, с.56. Yenə orada, s.l08. ■* Yenə orada, s.2l3. ^
sistemindəki ziddiyyətləri üzə çıxarır, gələcəkdə yeni nəzəri sistemin yaranması üçün əsas olan yeni ideyalar irəli sürür. Beləliklə, biliyi müəyyən sistemə salmaq qabiliyyəti düşüncə ilə bağlıdır. Düşüncəyə əsaslanaraq ağıl yaradıcı idrak fəaliyyəti kimi çıxış edir, gerçəkliyin mahiyyətini açmağa çalışır. Təfəkkür ağıl vasitəsilə idrakın nəticələrini sistemləşdirir, yeni ideyalar yaradır.
İnsan şüuru həmişə gerçəkliyin əks olunmasını qabaqlayan müəyyən bilik şəklində mövcud olur. İnsanın məqsəd və planları arzu olunan gerçəkliyin ideal modelidir. Şüurun bu qabiliyyəti elm sahəsində öncədən görmədə daha aydın təzahür edir. Gerçəkliyin inkişaf qanunauyğunluqlannı dərindən bilmək məlum olmayan hadisələri əvvəlcədən demək, hadisələrin sonrakı inkişafını öncədən görmək imkanı verir. Beləliklə, şüur yaradıcı xarakter daşıyır, xarici aləmə fəal təsir etmək, öz tələbatına uyğun olaraq onu yenidən dəyişmək imkanı verir. İnsan şüuru nəinki yalnız əks etdirir, o həm də yaradır. Yaratmaq yenini kəşf etmək və yenini qurmaq deməkdir. Ağıl insana xidmət etməyəndə yaradıcı deyil, dağıdıcı qüvvəyə çevrilir. Qədim yunan dramaturqu Sofoklun (b.e.ə. 460-408) dediyi kimi, ağıl insana xidmət etməyəndə çox qorxulu olur.
Yarandığı gündən insan həmişə özünün fiziki və zehni əməyini yüngülləşdirməyə çalışıb. O, indiki mərhələdə «süni intellekt» yaratmağa nail olub. Bir çox alimlər ehtiyat edirlər ki, müasir dövrdə süni ağılın hansı təhlükəni daşıdığının başa düşülməməsi bəşəriyyəti çox ciddi təhlükə ilə üzləşdirə bilər. Onların fikrincə, elektronikada öz-özünü öyrədən sxemlərin və yüzlərlə, bəzən minlərlə kompüteri birləşdirən nəhəng informasiya şəbəkələrinin meydana gəlməsi ilə insan əslində onları nəzarətdə saxlamaq imkanını itirir.
268 Belə narahatlıq üçün müəyyən əsas olmasına baxmayaraq, süni intellekti nəzarətdə saxlayan tədqiqatçılar lap əvvəldən insanın öz intellektinin köməyi ilə həyata keçirdiyi funksiyanı yerinə yetirə biləcək texniki sistemlər yaratmağı qarşılarına məqsəd qoyublar. Süni intellekt tamamilə təbii intellektdən asılı olmayaraq mövcud olan bir şey deyil; o təbii intellektin texniki, instrumental davamıdır, onun zehni qabiliyyətinin gücləndiricisidir. Süni intellekt sistemi sayəsində insan mürəkkəb sistemləri modelləşdirmək, onları dərk etmək, idarə etmək və bu yolla özünün sinir sisteminin psixofizioloji məhdudluğunu aradan qaldırmaq qabiliyyəti qazanır. Alimlər insan beyni ilə kompüter arasında daha sıx əlaqəni həyata keçirmək üçün beyin protezləri hazırlamaq istəyirlər. Başqa sözlə, beyinin müəyyən defısitlə işləməsini kompensasiya etmək və yaxud insan beyninin imkanlanm əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmək üçün onun işini qeyri-adi, yeni ölçü rejiminə keçirmək nəzəri cəhətdən mümkündür. Əgər real neyronlar şüurun əsasıdırsa, onda süni neyronlar yaratmaq yolu ilə süni şüur da hazırlana bilər. Lakin belə proqnoz çox mübahisəlidir, çünki insan beyni çox mürəkkəbdir, onun şüuru ilə emosiyası, iradəsi arasındakı qarşılıqlı əlaqə isə daha mürəkkəbdir. Son dövrlərdə Qərbi Avropa və Şimali Amerikada geniş yayılan fikirlərdən biri də odur ki, şüur zehni yaradıcılıqda başlanğıc olsa da, əsas işi burada şüuraltı proseslər görür. Məsələn, C.Merfı «Sizdəki şüuraltımn gücü» kitabında yazır: «...Sizdəki şüuraltı fikrinizin yaxşı və pis, doğru və yalan olmasını yoxlamır, yalnız sizin fikir və təsəvvürlərinizə uyğun olaraq təsirə cavab verir. Əgər siz işin müəyyən cəhətlərinin doğruluğuna əminsinizsə, onda sizin fikir obyektiv olaraq düzgün olmasa da, şüuraltı həmin fikri müvafiq qaydada qəbul edir və müvafiq qaydada ona reaksiya verİD>.^^ Deməli, bu fikrə görə şüur istiqamətləndirir, nəticəni isə şüuraltı çıxarır. «Sizin şüuraltı etiraz etmir, sizin şüur nəyi tək-
lif edirsə, onu da qəbul edir».^^ Şüuraltı ən ağır xəstəlikləri müalicə edə bilir. C.Merfi yazır: «Sizin şüuraltına peşəkarcasına düzgün təsir edilərsə, o ruhu və bədəni sağalda bilər».^** «Yadda saxlayın ki, elmin bütün nailiyyətləri və qəribə müvəffəqiyyətləri şüuraltının köməkliyi ilə əldə edilib».^^ C.Merfi belə nəticəyə gəlir: «Sizin şüuraltı heç vaxt yatmır, o həmişə sizin üçün işləyir. O bütün həyati funksiyaları idarə edir».^® Biz bu fikir ilə razılaşırıq.
III. idrak fəlsəfəsi: qnoseologiya (epistemologiya) 1. İdrakın fəlsəfi anlayışı 1.1. İdrak biliyin formalaşması və inkişafı prosesidir İdrak nəzəriyyəsi (qnoseologiya və ya epistemologiya) nəzəri fəlsəfənin elə hissəsidir ki, burada idrakın təbiəti, onun imkanları və hüdudları, biliyin reallığa münasibəti, idrakın subyekt və obyekti kimi problemlər öyrənilir; idrak prosesinin ümumi ilkin şərtləri, biliyin doğruluq şərtləri; həqiqətin krite- risi (meyarı), idrakın forma və səviyyələri və bir sıra başqa problemlər tədqiq edilir. Başqa sözlə idrak - biliyin qazanılması və inkişaf etdirilməsi, onun daim dərinləşdirilməsi, genişləndirilməsi və təkmilləşdirilməsi prosesidir. İnsanların malik olduqlan bilik həm də onlann şəxsi və ictimai kapitalıdır. Yüksək inkişaf etmiş müasir cəmiyyətlərin sərvəti çox hallarda bilik sayəsində meydana gəlib, bilikli, təhsilli adamlar tərəfindən yaradılıb. «Epistemologiya» termini qədim yunanca «episteme» (bilik) sözündən götürülüb. Yuxarıda deyildiyi kimi, fəlsəfənin bir hissəsidir, idrak prosesinin ümumi cəhətlərini və onun nəticəsi olan biliyi öyrənir. Biliyin təhlili varlıq haqqında təlim (ontologiya) ilə yanaşı ənənəvi olaraq nəzəri fəlsəfənin hissəsi hesab edilir. Yeni Avropa klassik fəlsəfəsində bu təhlil adətən «insan ağılı» haqqında ümumi təlim çərçivəsində həyata keçirilirdi. Məsələn, bizim
idrak haqqında indiki təsəvvürlərimizin əsasını qoymuş böyük filosoflar Dekart, Lokk, Leybnis, Yum, Kant məhz belə hesab etmişlər. XIX əsrin ortalarından başlayaraq fəlsəfənin bu hissəsi ayrıca fəlsəfi fənn kimi başa düşülmüşdür. Onu həmin dövrdə adətən qnoseologiya (yun. «gnosis» - idrak) adlandırmışlar. Son onilliklərdə «epistemologiya» termini daha çox ingilisdilli ölkələrdə işlədilir. Bəzi filosoflar, məsələn, K.Popper, yalnız elmi idrakın öyrənilməsini epistemologiyaya aid edir. Bir çox elm sahələri də idrak problemləri ilə məşğuldur. Məsələn, R.Volfun yazdığı kimi: «...psixologiya da idrakı öyrənir, lakin epistemologiya idrakın daxili mexanizmi ilə az ma 271 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|