Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ajı-OapaÖH. EcrecrBeıiHo-nayMHbic TpaKTaTbi. c. 249-250. 258
təsirlər haqqındakı məlumatlan qoruyur (yadda saxlayır), xarici mühitdən alınan siqnalları yenidən işləyir və dəyişdirir. Ali heyvanlarda əsəb hüceyrələrindən təşkil olunmuş və xarici mühitlə qarşılıqlı münasibət və təsir sahəsindəki bütün fəaliyyəti idarə edən xüsusi orqan - beyin var. Şüur ruhi fəaliyyətin ali formasıdır. Daha dar mənada isə şüur insanın xüsusi orqanı olan baş beynin funksiyasıdır. Beyin əksolunmanı həyata keçirən və daim təkmilləşdirən çox mürəkkəb quruluşa malik bir sistemdir. Beyin, canlı materiyanın ən ali, ən mürəkkəb və ən yaxşı təşkil olunmuş formasıdır. Baş beyində daim qarşılıqlı təsirdə olan təxminən 100 milyard sinir hüceyrələri (neyronlar) var. Lakin sistemin mürəkkəbliyi onu təşkil edən elementlərin sayından çox, bu elementlər arasındakı əlaqələrin sayı ilə müəyyən edilir. İnsan beyninin qüvvəsi müasir paralel kompüter sisteminin qüvvəsindən artıqdır. İnsanın uzunmüddətli yaddaş tutumu potensial olaraq qeyri-məhduddur. Bəziləri deyirlər ki, baş beyindən kənarda şüur mövcud ola bilməz, başqaları isə təsdiq edirlər ki, şüur, ruh müstəqil mövcud ola bilər. Materialistlər göstərirlər ki, düşüncənin kütləsi, enerjisi yoxdur. Lakin bunun əksinə olan fikirlər də mövcuddur. Bir çox alimlər belə hesab edirlər ki, şüur hadisələri (hissi obrazlar, fikirlər, ideyalar) xarici gerçəklik haqqındakı məlumatdan yaranır, başqalan isə deyirlər ki, şüur hadisələri daxili əqli prosesin nəticəsidir. Xarici əşyalan gördükdə, onlar haqqında fikirləşəndə və yaxud bir şeydən estetik zövq aldıqda, biz beyində nə baş verdiyini bilmirik. İnsan elə qurulubdur ki, şüur hadisələrində ona məlumat «təmiz» şəkildə verilir. Məlumatın bu yolla alınmasına və ondan istifadə etmək qabiliyyətinə biz həyatın ideal sahəsi deyirik. Subyektiv obraz yalnız informasiya şəklində mövcud olmur. Deməli, ideal sahə insan fəaliyyətinin mənəvi sferasının qnoseoloji (idrakı) ifadəsidir. Şüurdan kənarda ideal yoxdur. İdeal sahə - şüurun fəlsəfəsi (dünyagörüşü) ifadəsinin xüsusi formasıdır.
3. Şüur və ictimai inkişaf (marksist baxış) İnsan şüurunun meydana gəlməsinin səbəbləri məsələsində Çariz Darvin özünün təkamül nəzəriyyəsində bioloji amillərin həlledici rolundan bəhs edirdi. Marksizm isə şüuru ictimai inkişafın məhsulu hesab edir. Bu barədə F.Engelsin «Meymunun insana çevrilməsi prosesində əməyin rolu» əsərində ətraflı danışılır. Engelsin fikrincə əməyin inkişafı ilə əlaqədar insanın gerçəkliyə prinsipcə tamamilə yeni münasibəti meydana gəlir. Əmək zəruri olaraq düşüncə aparatının olmasını tələb edir, çünki bu aparatın köməkliyi ilə arzu olunan nəticəni ideal formada təsəvvür etmək mümkün olur, yəni məqsəd əvvəlcədən müəyyənləşdirilir və onu həyata keçirmək vasitələri tapılır. Sonra Engels sübut etməyə çalışır ki, əmək fəaliyyəti təfəkkürün, mənlik şüurunun inkişafı, insanın özünü ətraf mühitdən ayırmaq qabiliyyəti, dilin ünsiyyət və qarşılıqlı anlaşma vasitəsi kimi inkişafı üçün həlledici amildir. Beləliklə, marksistlərin fikrinə görə şüur ictimai-tarixi məhsuldur, əmək fəaliyyətinin və dilin meydana gəlməsi və inkişafı prosesində insan cəmiyyəti ilə birgə yaranır və yalnız sosial mühitdə, fərdlərin daimi ünsiyyəti şəraitində formalaşır. 4. Şüur və insanın mənəvi-ruhi dünyası Şüur - fəlsəfənin əsas anlayışlanndan biri kimi yalnız insana xas olan hadisəni ifadə edir və insanın mənəvi-ruhi fəallığının ən yüksək mərhələsini göstərir. Ruh və ondan törəyən şüur özünün bütün formalan ilə birlikdə insanın mənəvi dünyasını təşkil edir. Bu fəlsəfənin daimi problemidir. Ruh (lat. «spritus», yun. «pneuma») - antik fəlsəfədə «hərəkət edən hava», «havanın əsməsi», «nəfəs» (həyat daşıyıcısı kimi) mənasında işlədilirdi. Ruh elə mahiyyətdir ki, bədəni ya müvəqqəti, ya da daimi tərk edə bilər; o həyatın özüdür; Allahın mahiyyətidir; Allah Ali Ruhdur, insan ruhu İlahidən gəldiyi üçün ölməzdir; ruh bütün dünyanın daxili mahiyyətidir:
yerin ruhu, dünyanın ruhu; ruh incəsənət əsərinin ideya məzmunudur; nəyinsə daxili mənəvi, məsələn, dövrün ruhu, milli ruh, korporativ ruh və s. xarakteristikasıdır. Platon və yeni platonçulara görə ruh bədəndən əvvəl mövcuddur və ölməzdir. Sufilərin fikrincə ruh ilahi mənşəyə malikdir və bədənin ölümündən sonra öz əslinə qayıdır (Allaha qovuşmaq yollan haqqında artıq danışmışıq). Əl-Fərabi isə göstərirdi ki, ruh bədənlə eyni vaxtda meydana gəlir. O, yazırdı: «Bədən cisimdir. Onun bir hissəsində, məhz ürəyin dərinliyində yerləşən ruh canın ilk saxlanılan yeridir. Ruh, Platonun dediyi kimi, bədəndən əvvəl mövcud ola bilməz, eləcə də ruhun köçməsi təliminin tərəfdarlarının dediyi kimi bir bədəndən başqa bədənə keçə bilməz. Bədənin ölümündən sonra ruh həm məmnunluq, həm də iztirab keçirir. Belə vəziyyət nəyə layiq olmalarından asılı olmayaraq müxtəlif ruhlarda fərqli olur. Bütün bunlar zərurət və ədalət ilə müəyyən edilir».” Ruh haqqında olduqca çox fikirlər var. Burada isə bizi daha çox şüur problemi maraqlandırır. Şüurun özü subyekt deyil, onun ruhi fəaliyyətinin nəticəsidir. İnsanın bioloji təbiəti onun beyni ilə birlikdə şüurun yaranması üçün zəruri təbii şəraiti təşkil edir, lakin öz-özlüyündə təfəkkürün və praktiki fəaliyyətin subyekti deyil. Burada insanın ictimai təbiətinin böyük rolu var, çünki cəmiyyətdən kənarda subyekt yoxdur. Təfəkkür öz təbiətinə görə cəmiyyət ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Subyekt və obyektin qarşılıqlı təsir prosesində subyekt fəal tərəf kimi çıxış edir, obyektə təsir edir, onu dəyişdirir və məhz bu prosesdə təfəkkür gerçəkliyin nəzəri cəhətdən mənimsənilməsi vasitəsi kimi daha da təkmilləşir. Ajı-OapaÖH. EcrecrBeıiHo-nayMHbic TpaKTaTbi. c. 249-250. 258 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|