Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ^ Гегель. Наука логики. T.l. .M., 1970, c.140. * Yenə orada, s.I69. Гегель. Энциклопедия философских наук. T.l. M.. 1974. c.224. 244
- Varlığın sBthində olmayan qeyri-varlıq yoxdur»
- Ж.П.Сартр. Бытие и ничто. M., «Республика», 2000, с.35. " Yenə orada, s.36. ■ Yenə orada, s.54. М.Хайдеггер. Бытие и время. M., «AD
«təmiz qeyri-müəyyənlik və boşluq»’ kimi heç nə ilə eynidiıy Lakin varlıq və heçlik eyni zamanda bir-birindən fərqlənirlər: varlıq nəyin müsbət ifadəsidirsə, heçlik onun mənfi ifadəsi olur. Beləliklə, varlıq ilə heçliyin vəhdətində həm də fərqlənmə var; bu o deməkdir ki, varlıq və heçlik bir-birinə keçirlər və bu qarşılıqlı keçidin, bir-birində yox olmanın nəticəsi kimi yaranma, əmələ gəlmə meydana çıxır; bu yaranmadan isə müəyyən varlıq kimi hazırda mövcud olan varlıq dünyaya gəlir. O, yazırdı: «Hazırda mövcud olan varlıq müəyydn varlıqdır; onun müəyyənliyi əsl müəyyənlikdir, keyfiyyətdir».* Yaranmanı varlıq ilə heçliyin vəhdəti kimi xarakterizə edən Hegel yazırdı: «Başlanan vaxt şey
varlığı yerləşİD>.’^ Bu yolla, Hegel qeyri müəyyənlik ilə müəyyənliyin vəhdətini xüsusi qeyd edirdi. XX əsrin 30-40-cı illərində yeni kantçılığın və neopoziti- vizmin qnoseologizminə və metodologizminə əks reaksiyanın yaranması və həmçinin alman idealist fəlsəfəsinin subyekti- vizmini tənqid etmək ilə yanaşı ontologiya problemlərinə qayıtmaq tendensiyası başlayır. XX əsr Avropa fəlsəfəsində çox vaxt maddi varlıq və insan varlığı bir-birindən ayrılır, varlığın müxtəlif qatları arasındakı əlaqə irəli çəkilir. Bəzi filosoflar üçün varlıq yalnız varlıq haqqında anlayışda mövcuddur. Marksizmdə varlığın bütün hallarda maddi əsası olur, sosial varlıq insanlann həyat fəaliyyətinin real prosesi kimi başa düşülür, yəni varlıq maddi həyatın özünün istehsalı hesab edilir. Təbii və sosial varlığın qarşılıqlı münasibət problemində dialektik materializm təbiəti birinci hesab edir. Həyat fəlsəfəsi təsdiq edir ki, varlıq həyatın özü, onun artmasına olan tələbatdır. Dəyərlər fəlsəfəsi dəyəri dünyanı son həddə çatdırılmış əsas hesab edir. Fəlsəfi antropologiya varlığı insanın öz mövcudluğundan kənara çıxmaq qabiliyyəti hesab edir.
J.P.Sartr «varlıq» və «şüur» anlayışlarını müqayisə edərək yazırdı: «Şüur varlıqdır; onun mahiyyəti həmin varlığın mövcudluğunu qəbul edir, və əksinə, o varlığın şüurudur, onun mahiyyəti mövcudluğu nəzərdə tutur, yəni varlıq onun görünməsini tələb edir».*® «...Mövcud olanın varlıq xüsusiyyəti ondadır ki, varlıq şüur qarşısında özünü açıb göstərmir. Mövcud olandan onun varlığını almaq olmaz, varlıq həmişə mövcud olanın göz qabağında dayanan əsasıdır...».“ Sartr qətiyyətlə deyirdi: «...Varlığın özünü anlamaq üçün heç nəyə ehtiyacı yoxdur və onun əsaslı surətdə nəzərdən keçirilməsi orada heç nəyin zərrə qədər də izi olmadığını göstərir. Lakin, əksinə,
ola bilər: o məhz varlıqdan öz varlığını alır; heç nəyin varlığına yalnız varlıq çərçivəsində rast gəlinir; varlığın tamamilə yox olması qeyri-varlığın hökmranlığının başlanması ola bilməz; əksinə, o heç nəyin yox olmasını müşayiət edir. Varlığın
dünyaya gəlməsinə kömək edən Varlıq özü-özünün heç nəyi olmalıdır. Varlıq problemini xüsusi tədqiq edən alman filosofu M.Haydegger göstərirdi ki, real mövcud olanlar o zaman varlıq olur ki, biz onlan hiss edir, düşünür və haqqında danışa bilirik. «Haqqında danışdıqlarımızın hamısı mövcuddur...».*^ Əşyalar, hisslər, anlayışlar, bizim özümüz, fantaziyalar və s. hamısı mövcudatdır. «Varlıq hər dəfə mövcud olanın varlığıdır».*'* Varlıq indi mövcud olan, hal-hazırda meydanda olandır. XX əsrin axırlarında isə müasir dövrün tələblərinə uyğun tamamilə yeni bir anlayış - «virtual varlıq» deyilən anlayış meydana gəldi. «Virtual» termini - XVII əsrdə klassik mexa- nikada qabaqcadan düşünülən, lakin obyektiv reallıqla, məsələn, qoyulan məhdudiyyət və xarici əlaqələrlə sıxışdırılan bəzi riyazi eksperimentləri qeyd etmək üçün irəli sürülmüşdür. Ж.П.Сартр. Бытие и ничто. M., «Республика», 2000, с.35. " Yenə orada, s.36. '■ Yenə orada, s.54. М.Хайдеггер. Бытие и время. M., «AD Marginem», 1997, c.6. Yenə orada, s.9. 245 «Virtual dünya» anlayışı xəyalilik, zahirilik, həqiqilik mənala- nnı ifadə edir. Virtual varlıq kompüter üsullan ilə yaradılan süni mühitə deyilir. Həmin mühitə onu daxildən dəyişərək, transformasiyanı müşahidə edərək və bu yolla real duyğunu hiss edərək daxil olmaq mümkündür. Audiovizual reallığın belə yeni tipinə düşməklə nəinki başqa insanlarla, həm də süni personajlarla kontakta girmək olar. Kompüter-virtual dünyanın xarakter xüsusiyyətlərinə aşağı- dakılan aid etmək olar; 1) virtual reallıq öz-özünü yaratmır, ondan kənarda olan xarici obyekt tərəfindən meydana gətirilir; 2) virtual reallığın özünün xüsusi məkanı, fərdi zamanı, mövcudluğunun özünə məxsus qanunlan var; 3) virtual varlığın başqa sistemlər, o cümlədən onu yaradan sistem ilə fəal rabitəsi var. Beləliklə, virtual varlıq maddi gerçəklikdən aynhb mövcud olmayan bir şeyi əks etdirir və bu mənada xəyali (ilyüzor) xarakter daşıyır. 2. Materiyanın fəlsəfi anlayışı «Materiya» sözü (lat. «materia») maddə deməkdir. Belə mənada həmin termin materiyanın hissi qavrayışına əsaslanır. Dialektik materializmə görə qeyri-maddi materiya növü də var: işıq, elektromaqnit sahəsi, materiyanın sosial forması və s. Bu təlimə görə bizim duyğulardan kənarda və duyğulanmızda əks olunan nə varsa - hamısı materiyadır. Bütün idealist konsepsiyalarda materiya - ümumiyyətlə bütün maddi varlıq - mənəvi, ideal varlığın törəməsidir. Bir sıra filosoflar «varlıq» və «mövcudluq» anlayışlarını bir-birindən ayırırlar. Məsələn, M.Haydegger yazırdı: «Varlıq hansısa predmetdir, lakin heç bir mövcudluq deyil... Mövcudluq haqqında deyirik: o var... Biz demirik: varlıq var... lakin deyirik: varlıq verilib... «Var» əvəzinə biz «verilib deyirik».’^ O, davam edir: «Varlıq mövcudluğa nisbətən genişdir, lakin hər necə olsa da, o insana hər hansı mövcudluqdan yaxındiD>.“^ хрестоматия по философии. M., «Проспект». 1997. с.473. Yenə orada, s.474. 246 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|