211
giləmeyvəsi çaxır, konyak və likörə, spirtsiz içkilərə tünd rəng və kəskinlik verilməsində istifadə
edilir. Içki və desertlərə meyvəsindən alınmıĢ Ģirə gözəl xoĢagələn ətir verir.
Kəndəlaş çiçəklərindən hazırlanan şərabdan sümük toxuması divarlarının
möhkəmləndirilməsi. 10 ədəd kəndəlaĢ hamaĢçiçəyi, 1 kq Ģəkərdən hazırlanmıĢ Ģərbət, 4 litr su, 1
ədəd limon, 1 çay qaĢığı çaxır mayası götürün. Çiçəyi saplağından təmizləyib qurudaraq üzərinə
Ģərbət əlavə edin. Sonra limon və çaxır mayası qatın və alınmıĢ ekstraktı gen boğazlı ĢüĢə butılkaya
töküb bir həftə qaranlıq yerdə saxlayın. Qıcqırmaq üçün süzüb, yenidən 1 həftə saxlayın. Hazır
olmuĢ Ģərabı ĢüĢə butılkaya doldurub ağzını möhkəm bağlayın və sərin yerdə saxlayıb lazım
gəldikcə istifadə edin.
Kəndəlaşdan şərbət hazırlanması. 1 kq giləmeyvə, 1 kq Ģəkər tozu, 2 stəkan su götürün.
KəndəlaĢın giləmeyvələrini qaynar suya töküb 15-20 dəqiqə qaynadın. Sonra Ģirəni çıxardıb, onun
tərkibinə Ģəkər tozu əlavə edib qaynadın, soyudun və ĢüĢə butılkalara doldurub soyuducuda
saxlayın. Hazırladığınız müalicə Ģərbətindən qankəsici vasitə kimi, eləcə də immunitetin artırılması
üçün daxilə qəbul etmək məsləhət görülür.
Kəndəlaş meyvəsindən cemin hazırlanması. 1 kq kəndəlaĢ meyvəsi, o qədər də Ģəkər tozu,
stəkanın 1/5 hissəsi qədər su götürün. Giləmeyvəni meyvə budaqlarından təmizləyin. Əzib üzərinə
Ģəkər tozu və su əlavə edib, qatılaĢana qədər biĢirin.
Kəndəlaş çiçəyinin qozla qarışığından mürəbbənin hazırlanması. 1 kq quru kəndəlaĢ
çiçəyi, 0,75 kq bal, 5 stəkan Ģəkər, 1,5 stəkan xırda doğranmıĢ qoz ləpəsi, 1 stəkan su götürün.
Çiçəkləri çətirdə olan qönçələrin hamısı çiçək açan zaman dərib toplayın. Əgər çiçək çətinliklə
qoparsa onda onları selofan paketlərə doldurub ağzını bağlayıb 1 gün soyuducuda saxlayın. Çiçəyin
üzərinə kifayət qədər su töküb, biĢirin və ələyə tökün. Ələkdə olan çiçək kütləsini sıxmadan
ehtiyatla götürüb adi suya töküb, üzərinə bal, Ģəkər və qoz əlavə edin. Mürəbbəni 1 saatdan çox
olmamaq Ģərtilə vam odun üzərində biĢirin.
Kəndəlaşdan kozinakinin hazırlanması. 0,5 kq qara kəndəlaĢ çiçəyi, 0,5 kq hər cür bal
növündən, 1 çay qaĢığı xırdalanmaĢ limon qabığı, stəkanın 1/2 hissəsi qədər təmizlənmiĢ qoz ləpəsi
götürün. KəndəlaĢın ağ ləçəklərini qopardıb götürün və üzərindən isti su axıdıb qaynar halda olan
balın içərisinə tökün. Limon qabığı və qoz ləpəsi əlavə edib qatılaĢana qədər biĢirin.
Adi baĢınağacı – Viburnum opulus L.
Dünya florasının tərkibində baĢınağacı cinsinin 200-ə qədər növünə təsadüf olunur. Onların
əksəriyyəti kol və yaxud kiçik ağaclardır. ġimal yarımkürəsi ərazilərində çox yayılmıĢdır.
Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda 3 növünə rast gəlinir. Bu növlərdən ən qiymətlisi adi
baĢınağacı - V. opulus L. hesab edilir.
Adi baĢınağacı - Viburnum opulus L. Hündürlüyü 3-4 (5) metrə qədər olan enliçətirli
yumurtavari kol bitkisidir. Budaqları çılpaqdır. Yarpaqları qarĢı-qaĢıya düzülmüĢ, uzunluğu 5-12
sm olub dairəvi və yaxud yumurtavari-dairəvidir. Çiçəkləri ağımtıl,
iri olur. Meyvələri giləmeyvə, Ģirəli, oval formalı parlaq-qırmızı,
acımtıl dadlı, diametri 8-10 mm, hamar çəyirdəklidir.
Gözəl görkəmli baĢınacağı tərkibindəki faydalı maddələrin
keyfiyyətinə görə floramızda yayılan bitkilərin ən qiymətlisidir.
Yazda açılan azca yaĢılaçalan ağ rəngli ətirli çiçəkləri insanın
gözünü oxĢayır. Payızda isə parlaq-qırmızı rəngli meyvələrinin
ağırlığından budaqları aĢağı, yerə doğru əyilir. Bu, bitkinin
bərəkətli bol meyvə əmələ gətirdiyinə dəlalət edir.
QuĢarmudundan fərqli olaraq baĢınağacının meyvələri qıĢ
dövründə, Ģaxtada qopub qarın üstünə tökülmür. BaĢınağacının meyvəsinin çəyirdəyi ürək
formasında olur. Elə bir meyvə və giləmeyvə tapılmaz ki, xəstə ürəklərə bunun qədər Ģəfa versin.
Bundan baĢqa parlaq-qırmızı meyvəsinin tərkibindəki askorbin turĢusunun miqdarı 2 dəfə sitrus
meyvələrindən artıqdır. Tərkibindəki dəmirin miqdarı limon və portağalda olduğundan 5 dəfə
artıqdır.
212
Adi baĢınacağı Azərbaycanda Dəvəçi düzənliyində, Qubanın Ģərq və qərb hissələrində,
Alazan-Əyriçay vadisində, Kiçik Qafqazın Ģimal və cənub rayonlarında, Lənkəranın dağlıq
ərazilərindən baĢlayaraq orta dağ qurĢaqlarına qədər yayılmıĢdır. Bundan baĢqa adi baĢınağacına
meĢələrdə, çay kənarlarında, kolluqlar içərisində, meĢə sahələrində, adda-budda halda rast gəlinir.
Adi baĢınağacının qabığında hissəsində 6,5% qatran, üzvi turĢulardan qarıĢqa, sirkə,
izovalerian və s., fitosterolin (C
38
H
56
O
6
), fıtosterin (C
27
H
46
O), kristal formalı turĢu (C
19
H
18
O
2
),
mirisilin spirti (C
31
H
64
O), 2%-ə qədər aĢı, flobafen və az öyrənilən «viburnin» və s. maddələr aĢkar
edilmiĢdir. Giləmeyvəsinin tərkibində isə 32% sadə Ģəkərli maddələr, 3%-ə qədər aĢı, o qədər də
üzvi turĢular və askorbin turĢusu müəyyən edilmiĢdir.
Adi baĢınağacı qiymətli dərman təbiətli, qida əhəmiyyətli, aĢı və boyaq xüsusiyyətli kol
bitkisi sayılır.
Ukrayna ərazisində yayılan adi baĢınağacı meyvəsinin tərkibində 460-310 mq% aĢı və
boyaq maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Ukraynanın dağətəyi və dağlıq sahələrində yayılan nümunələrinin
giləmeyvəsində 440 mq% polifenol birləĢmələri aĢkar edilmiĢdir (Borux, 1976). Ekoloji Ģəraitdən
asılı olaraq müxtəlif illərdə adi baĢınağacı meyvəsinin tərkibindəki bioloji aktiv maddələrin miqdarı
da müxtəlif olmuĢdur. Məsələn, Ukraynanın meĢəli çöllüklərində adi baĢınağacı giləmeyvəsində
1660 (1964), 910 (1965), 1210 (1967), 910 (1969), -də isə 1350 mq% (1977) P-birləĢmələri aĢkar
edilmiĢdir. Həmin illərdə Latviya ərazisində yayılan adi baĢınağacı giləmeyvəsində 42 mq%
polifenol birləĢmələri aĢkar edilmiĢdir (Qutmanis, 1961). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bitkinin
meyvəsi uzun bir dövr ərzində yetiĢir. Ona görə də meyvə təzə halda uzun müddət öz kimyəvi
tərkibini itirmədən qalır.
Meyvə tədricən yetiĢməyə baĢlayan andan tam yetiĢmə fazasına qədər olan dövrdə polifenol
birləĢmələri artıb son həddə çatır. Meyvə yetiĢib qurtardıqdan sonra kolda qalan meyvələrin, eləcə
də xüsusi anbarlarda saxlanılan meyvələrin tərkibində olan polifenol birləĢmələri tədricən azalmağa
baĢlayır. Sentyabr ayının axırlarında toplanan adi baĢınağacı meyvəsinin tərkibində 1350 mq%
polifenol birləĢmələri olduğu halda, 2,5 aydan sonra onun tərkibindəki polifenol birləĢmələrinin
miqdarı 20%, mart ayında isə 35-40% (yəni 810 mq%) azalmıĢ olur. Bitkinin meyvəsinin
tərkibindəki antosianlar meyvənin yetiĢməsindən artmağa baĢlayaraq tam yetiĢib baĢa çatdıqda son
həddə çatır. Məsələn, Ukraynada mədəni halda əkilib-becərilən adi baĢınağacı kolundakı yetiĢmiĢ
meyvədə antosianın miqdarı 95-320 mq%, Karlasda yetiĢmiĢ qara rəngli meyvənin tərkibində 770
mq%, Novosibirskdə isə 1270-1580 mq% olmuĢdur (Rodina, 1976).
Cədvəl 7. Müxtəlif illərdə adi baĢınacağı meyvəsinin kimyəvi tərkibində baĢ verən
dəyiĢikliklərin%-lə miqdar göstəricisi
Ġl
Quru
maddə
Ümumi
Ģəkər
Ümumi
turĢuluq
Askorbin turĢusu,
mq%-lə
AĢı və boyaq maddələrinin
ümumi miqdarı
1963
28,8
11,35
2,08
39,6
1,10
1964
17,7
10,92
2,12
31,36
1,66
1965
20,2
7,59
19,4
10,21
0,91
1968
18,2
8,13
1,86
14,6
1,20
1977
19,4
6,63
1,39
7,0
1,35
Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, antosian bitkidə gedən prosesləri
nizamlamaqla yanaĢı, bitkini aĢağı temrepaturdan, radiasiya Ģüalarının zərərli təsirlərindən qoruyur
və yeyinti sənayesində qiymətli boyaq maddəsi kimi geniĢ istifadə olunur.
Biz isə ilk dəfə olaraq adi baĢınağacının qabıq və meyvələrindən boyaq ekstraktı hazırlayıb
yun ipi sarı, sarı-narıncı, narıncı, narıncı-yaĢıl, narıncı-tütünü, bozumtul, qonur, açıq qəhvəyi,
Ģabalıdı, bənövĢəyi, göyümtül və s. rəng və çalarlara boyadıq.
Müalicə məqsədləri üçün bitkinin aprel və may aylarında toplanan qabıq və
giləmeyvəsindən istifadə olunur.
BaĢınacağının meyvələrindən hazırlanan dəmləmə və cövhərlər qankəsici, antiseptik vasitə
kimi, soyuqdəymə əleyhinə, yarasağaldıcı təsirli maddə kimi, qıcolmada, əsəb sisteminin
Dostları ilə paylaş: |